Business Management – Marketing Management (Marathi Version)-munotes

Page 1

1प्रकरण १ विपणन व्य िस्थापन आवण विपणन प्यथायािरण
घटक १
१ विपणन व्यिस्थापन आवण विपणन पयाािरण
घटक रचना
१.०. उद्दिष्ट
१.१. प्रस्तावना
१.२. द्दवपणन व्यवस्थापन व्याख्या
१.३. द्दवपणन व्यवस्थापनाची गरज आद्दण महत्त्व
१.४. द्दवपणन व्यवस्थापनाची काये
१.५. भारताच्या संदभाातील सूक्ष्म आद्दण समग्र पयाावरण
१.६. भारतात उदयोन्मुख द्दवपणनाच्या संधी
१.७. आंतरराष्ट्रीय द्दवपणन पयाावरण
१.८. सारांश
१.९. स्वाध्याय
१.० उद्दिष्टे / objective
या प्रकरणाचा अभ्यास केल्यानंतर द्दिद्यार्थी खालील बाबी समजू शकेल :
१ द्दवपणन व्यवस्थापनाची संकल्पना समजून घेऊ शकेल.
२ द्दवपणन व्यवस्थापनाची ग रज आद्दण महत्त्व याचे द्दवश्लेषण करू शकेल.
३ द्दवपणन व्यवस्थापनाची द्दवद्दवध काये जाणून घेऊ शकेल.
४ भारतातील उदयोन्मुख द्दवपणन संधींची चचाा करू शकेल.
५ आंतरराष्ट्रीय द्दवपणन पयाावरण समजून घेऊ शकेल.
१.१ प्रस्तािना / Introduction
आज २१ व्या शतकात, जागततकीकरणाच्या कालखंडात व्यवसायाचे यश तकंवा अपयश हे त्या
व्यवसायामध्ये तवपणन काये तकती प्रभावीपणे पार पाडले जाते ह्यावर तनर्ााररत केले जाऊ शकते.
तवपणन हा शब्द पणन या शब्दापासून बनलेला आहे. पणन या संस्कृत शब्दापासून तवपणन शब्द munotes.in

Page 2

2विपणन व्यिस्थापन
प्रचतलत Lालेला आहे. पणन Ìहणजे मालाची तवøी करणे हxय. Txड³यात, मालाची तवøी करÁयाचे
शाľ Ìहणजे तवपणन असा अTा हxऊ शकतx. तवपणन या शब्दाचा अTा व्यापार, व्यवहार करणे,
देवाणGेवाण करणे तकंवा खरेदी तवøीचे व्यवहार करणे असा देखील हxतx. 6ंúजीतील Marketing
या शब्दाला मराOीमध्ये 'तवपणन' हा शब्द वापरला जातx. Marketing या शब्दाची 8त्प°ी लrNीन
शब्द Mercatus या शब्दापासून Lालेली आहे.
द्दवपणन हे ग्राहकांच्या गरजेनुसार द्दवपणकाच्या प्रयÂनांचे आयोजन करÁयावर क¤द्दþत 4सते,
ºयामध्ये प्रभावी द्दकंमत, द्दवøय वpĦी आद्दण द्दवतरण धोरणे ल±ात घेतली जातात. द्दवपणन
व्यवस्थापन संस्थेची >कूण उद्दिष्टे साध्य करÁयासाOी द्दवद्दशष्ट कायावाही करÁयाशी सं[ंद्दधत आहे.
थोP³यात, उÂपाद्ददत वस्तू व सेवा ग्राहकांच्या हातात पPे पय«त कराव्या लागणाöया सवा द्दøयांना
द्दवपणन 4से Ìहणतात.
१.२ द्दिYणन Óयिस्र्थाYन Óया´या /
Definition of Marketing Management
'द्दवपणन’ या शÊदाच्या व्याख्या तº²ांनी द्दवद्दवध प्रकारे केलेल्या आहेत. Âयापuकì काही महÂवाच्या
व्याख्या पुQीलप्रमाणे :
१) अमेåरकन द्दिYणन संघ (American Marketing Association) (AMA) ¸या मते,
“द्दवपणन हे >क संघNनाÂमक काया आद्दण प्रद्दøयांचा समूह आहे ºया Ĭारे ग्राहक [नद्दवणे,
ग्राहक, भागीदार आद्दण समाजासाOी मूल्य 4सलेल्या @Zर तयार करणे, Âयाचे सं²ापन /
संप्रेषण करणे, मोOzया प्रमाणात द्दवतåरत करणे आद्दण देवाणघेवाण करÁयाचा समावेश होतो”.
According to the American Marketing Associat ion, “Marketing is the
activity, set of institutions, and processes for creating, communicating, delivering, and exchanging offerings that have value for customers, clients, partners, and society at large”
२) 5मªस्ůा1F 5द्दण कxटलर, २०१• यां¸या मते, “द्दवपणन ही >क सामाद्दजक आद्दण
व्यवस्थापकìय प्रद्दøया आहे ºयाĬारे व्यĉì आद्दण संस्था Âयांना आवÔयक ते द्दमbवतात
आद्दण मूल्य घेऊन 6तरांशी देवाणघेवाण करतात आद्दण ही >क प्रद्दøया आहे ºयाĬारे
कंपन्या ग्राहकांना गुंतवतात, ग्राहकांशी मज[ूत सं[ंध द्दनमााण करतात आद्दण ग्राहकाचे मूल्य
तयार करतात कारण Âया [दल्यात ग्राहकांकPून मूल्य द्दमbवÁयासाOी होय.
Armstrong & Kotler, २०१७, “Marketing is both a social and managerial
process by which individuals and organizations obtain what they need and munotes.in

Page 3

3प्रकरण १ विपणन व्य िस्थापन आवण विपणन प्यथायािरण
want through creating and exchanging value with others, and it is also a
process whereby companies engage customers, build strong customer
relationships, and create customer value in order to capture value from
customers in return ”.
३) माकª [F¥स \ाFीUाराचे Óयिस्र्थाYन, Êलू Zxकस माक¥द्दटंF मÅये Ìhटल्याप्रमाणे, “द्दवपणन
ही >क प्रद्दøया आहे ºयाĬारे >खादी संस्था ग्राहकांच्या गरजा कमा7मध्ये Łपांतåरत करते”.
Mark Burgess – Managing Partner, Blue Focus Marketing ,
“Marketing is the process by which a firm profitably translates customer
needs into revenue”.
४) 5र. >स. अले³LांPर यां¸या मते, "उÂपादक ते उपभोग 4सा वस्तू आद्दण सेवांचा प्रवाह
सुŁ OेवÁयासाOी उपयोगात येणाöया वापर द्दøयांना द्दवपणन 4से Ìहणतात ".
R. S. Alakzandar, “Marketing includes those business activities involved
in the flow of goods and services from production to consumption”.
५) >च >ल hrनसेन, "ग्राहकांच्या गरजा आद्दण आवÔयकतांचा शोध घेऊन द्दवशेषीकpत वस्तू
आद्दण सेवांमध्ये Âया रूपांतåरत करणे, या वस्तू वा सेवांसाOी मागणी द्दनमााण करणे आद्दण
Âयानंतर या मागणीचा द्दवस्तार करणे, या प्रद्दøयेला द्दवपणन 4से Ìहणतात"
H. L. Hansen, “Marketing is the process of disvovering and translating consumer needs and wants into product and service specifications, creating demand for these products and services and then in turn expanding this demand”.
” Yvल मLूर, "समाजाला (उच्च) जीवनमान प्रदान करणे Ìहणजे द्दवपणन होय".
Paul Mazur, “Markeint is the delivery of a standard of living to society”.
१.३ द्दिYणन Óयिस्र्थाYनाची Fरज 5द्दण मhßि /
Need and Importance of Marketing
तवपणन ही >क प्रतøया असून या प्रतøयेत तवपणन संशxर्न, वस्तू आरखडा व तवकास, वस्तूंचे
>कýीकरण, मnþांकन, तकंमत र्xरण, तवøय वृĦी डावपेच, बांर्णी, वेष्टण, साOवणूक तवøयx°र
सेवा, úाहक संबंर् व्यवस्Tापन अTापnरवOा व बाजारपेO संशxर्न अशी अनेक काये समातवĶ
असतात. úाहकांच्या गरजा पूणा कłन त्यांना समार्ान प्राĮ कłन देणे हे तवतरणाचे प्राTतमक 8तĥĶ munotes.in

Page 4

4विपणन व्यिस्थापन
आहे. व्यवसायाकडे 8पलब्र् असलेÐया सार्नसामnúीचा पूणा वापर कłन जास्तीत जास्त Zायदा
तमbवणे हे तवपणन शाľाचे 8तĥĶ आहे. तवपणनाच्या प्रभावी वापरावर व्यवसायाचे यशापयश
अवलंबून असते. द्दवपणनाचे महÂव पुQील चार ŀद्दष्टकोनातून 4Ëयासता ये7ल:

अअ)) व्यव्यववससााययााच्च्ययाा // उउत्त्पपााददककााच्च्ययाा ददृृष्टष्टीीननेे ववििपपणणननााचचेे ममहहत्त्त्त्िि::
१ Ó^dgा^ाIी 8lĥĶt YoRª D_Rt: बाजारपेOेमध्ये व्यवसायाचे नाव हxणे त्याच प्रमाणे स्पर्ेमध्ये
व्यवसायाचे अतस्तत्व तNकून Oेवणे व तवकास करणे हे मn´य 8तĥĶ साध्य करÁयाकररता
तवपणनाचा 8पयxग केला जातx. úाहकाला त्यांच्या गरजा भागवÁयासाOी दजेदार मालाची
तनतमाती करणे, úाहकांचे अतर्कातर्क समार्ान करणे, úाहकांना तवøयx°र सेवा 8पलब्द
कłन देणे, तसेच अतर्कातर्क नZा तमbवून व्यवसायामध्ये काया±मता वाQतवणे तह सवा
8तĥĶzये तवपणनाच्या साहाÍयाने पूणा करता येतात.
) Ó^dgा^ lÖT_ाdÁ^ाg ]US hxSt: तवपणनामnbे úाहकांना व्यवसाय आतण वस्तn व सेवांच्या
तवfयीची मातहती तमbते ºयामnbे úाहकांची सं´या वाQते, मध्यस्Tांची व्यापार वाQतx
त्यामnbे व्यवसाय संस्Tेची संGNनात्मक बांर्णी चांगली हxते. úाहकांची मागणी वाQत
असÐयाने ही वाQीव मागणी पूणा करÁयासाOी मxOzया प्रमाणात 8त्पादन करणे श³य हxते.
याचा पररणाम हा नÉयात वृĦी हxते, 8त्पादन वाQते, कामगारांना तदÐया जाणाöया पगारात
वाQ हxते व भागर्ारकांना चांगला लाभांश तदला जातx. तंýाच्या आर्ारे बाजारपेOेत तशरकाव
करणे श³य हxते व बाजारपेOेत तNकून राहणे व बाजारपेOेवर अतर्राºय गाजवता येते.
‘) KाFlSD ÖYV¥]Å^t lNDाd e³^: सध्याच्या आर्nतनक यnगामध्ये जागततकीकरणामnbे
तनमााण LालेÐया स्पर्ेत तNकून राहÁयासाOी तवपणन साहाÍयभूत Oरते. बाजारपेOेमध्ये
नवनवीन 8त्पादक मxOzया प्रमाणावर स्पर्ाा करतात. तंý²ानामध्ये हxणारे बदल त्यामnbे munotes.in

Page 5

5प्रकरण १ विपणन व्य िस्थापन आवण विपणन प्यथायािरण
úाहकांच्या आवडीतनवडी मध्ये हxणारे बदल व त्यांच्या गरजा पूणा करÁयासाOी आवÔयक
असणारे 8त्पादन तयार कłन úाहकांपय«त पxहxचतवÁयासाOी तवपणनाचा 8पयxग केला
जातx. आपÐया स्पर्ाकांची नीती समजावून Gेणे आतण त्यापे±ा आकfाक डावपेच आखून
úाहकांना आकतfात करÁयासाOी तवपणन 8पयxगी Oरते.
’) बाKा_YtOtSीa KxE]ीS GN: आजच्या स्पर्ाात्मक बाजारपेOेत मxOzया प्रमाणावर जxखीम
आहे परंतn जर व्यावसातयकाने प्रभावी तवपणन प्रतøयेचा वापर केला तर >का तवतशĶ गNांच्या
úाहकांवर ल± क¤तþत कłन त्यांनाच समार्ान पnरतवले जाते यालाच úाहक क¤तþत डावपेज
असे Ìहणतात. वस्तू आतण सेवांचे 8त्पादन Ž करÁयापूवê त्या úाहकांना आवडतात तकंवा
नाही हे 8त्पादक तवचारात Gेतात व त्यानnसार वस्तू व सेवांमध्ये úाहकांच्या आवडीतनवडी
नnसार आवÔयक बदल कłन त्या वस्तू व सेवा úाहकांना पnरतवÐया जातात. त्यामnbे
व्यवसायास तवतशĶ असा कायमस्वłपी समार्ानी úाहक वगा तमbतx व बाजारपेOेतील
जxखीम कमी करणे श³य हxते.
“) g2UtedhWाIt Dा^ª: तवपणन व्यवस्Tापनामध्ये जास्तीत जास्त úाहकांशी संपका सार्ून
त्यांना नव्या 8त्पादनांची, तंý²ानाची मातहती तदली जाते. त्याचप्रमाणे 8त्पादकाला देखील
बदलत्या आवडीतनवडीची , वृ°éची मातहती तमbते आतण या प्रतøयेमध्ये मध्यस्Tांच्या
मदतीने úाहकांच्या गरजा पूणा कłन त्यांना समार्ान पnरतवली जाते यामध्ये Gडणारे
संदेशवहन हे महßवाची भूतमका पार पाडते.
”) निीन बाKा_YtO l]bldRt / बाKा_YtOtIा ldÖSा_: तवपणन संगणकीकरण, ŀक ®ाव्य
सार्ने, सं²ापन 6त्यादीचा वापर कłन बाजारपेOांच्या भyगxतलक क±ा Łंदावत आहेत.
8त्पादक आपÐया मालाची तवøी वाQावी यासाOी सतत नवनवीन तवपणन व्यnव्हरचनांचा
वापर करीत असतात. 8पलब्र् बाजारपेO तNकतवणे, संभाव्य úाहक तमbतवणे, बाजारपेOेचा
तहस्सा वाQतवणे, नवीन बाजारपेOेमध्ये 8त्पातदत मालाची तवøी करणे यासाOी प्रयत्न करीत
असतात. तवपणनामध्ये जातहरात, तवøीकला, तवøय 8°र सेवा, úाहक सेवा संबंर् 6त्यादी
तंýांचा समावेश हxतx ºयामnbे बाजारपेOेचा तवस्तार करणे श³य हxते.
•) WÉ^ाIt ÿ]ाR dाQldRt: आर्nतनक तव²ानाच्या सहाÍयाने 8त्पादक बाजारपेOांवर तनयंýण
Oेवतात. यxµय तवपणनामnbेच व्यवसाय संस्Tेच्या वस्तू वा सेवा úाहकापय«त पxहxचवता
येतात. सातत्याने तवøी वाQवून 8त्पादकाच्या लाभामध्ये वाQ करÁयासाOी सवातxपरी प्रयत्न
केले जातात, जशी तवøी वाQत जाते त्या प्रमाणात 8त्पादकाच्या नÉयामध्ये वाQ हxत जाते.
नÉयाची व्यवसायामध्ये पnनगn«तवणूक कłन नÉयामध्ये आणखी वाQ करता येते. munotes.in

Page 6

6विपणन व्यिस्थापन
– द्दनयxजन ि द्दनणªय प्रद्दøयेस सhाÍय: व्यवसाय संस्थेच्या संदभाातील द्दनयोजन व द्दनणाय
प्रद्दøयेस द्दवपणन सहाÍयकारी Oरते. द्दवतरण माद्दहतीĬारे ग्राहक व [ाजारपेO द्दकती [दल हे
उÂपादकास 4चूकपणे जाणून घेता येतात. द्दवपणन प्रद्दøयेतील मध्यस्थ ग्राहकांच्या
4पे±ां[िल उÂपादकास माद्दहती पुरद्दवतात. Âयानुसार नवीन वस्तू द्दनयोजन व द्दवकास
4द्दधक योµय पणे करता येते.
— संशxVन द्दिकासाला चालना: जागद्दतकìकारणामुbे व तंý²ानात होणाöया [दलाचा
पåरणाम [ाजारपेOेवर होतो. [ाजारपेOेतील [दलामुbे द्दवपणन ±ेýांत देखील नवनवीन [दल
घPत आहेत. या प्रचंP [दलामुbे संशोधन व नद्दवन द्दवकास कायाास चालना द्दमbत आहे.
ग्राहकांच्या वाQÂया मागÁया, उÂपन्नातील वाQ , जीवन शuलीतील [दल, ग्राहकांचे [दलणारे
वतान 6Âयादी मुbे संशोधन व द्दवकास LपाNzयाने वाQत आहे.
१० नाि-लyद्दककामÅये \र YPते: आधुद्दनक काbात उÂपादक हे ग्राहकापासून खूप 4ंतरावर
4सतात परंतु तंý²ानाच्या मदतीने उÂपादक आपल्या वस्तू आद्दण सेवांची माद्दहती
जाद्दहरातीचा उपयोगकरून दूरवरील ग्राहकांपय«त पोहोचद्दवतात. चांगल्याद्दवपणन प्रथांमुbे
[ाजारपेOेमध्ये चांगला नावलyद्दकक द्दनमााण होतो व उÂपादकाची प्रद्दतमा उंचावते.
[ úाhकां¸या ŀष्टीने द्दिYणनाचे मhßि:
) dÖSo d gtdा2Iी 8YaÊVSा: úाहक हा बाजारपेOेचा राजा आहे. úाहक समार्ानी असेल तर
व्यवसायाला त्याचा Zायदा दीGाकालासाOी तमbू शकतx. तवपणनामnbे úाहकांना त्यांच्या
गरजेनnसार हव्या असणाöया वस्तू व सेवा सहज 8पलब्र् हxऊ शकतात. तवपणनामध्ये काल,
स्Tल व मालकीच्या 8पयxतगतांची तनतमाती हxत असÐयामnbे úाहकांना त्यांच्या गरजांची
पूताता वस्तू व सेवांच्या माध्यमातून करता येते. आर्nतनक काbातील बाजारपेOेमध्ये úाहक हे
वेगवेगÑया तOकाणी तवखnरलेली असतात. प्रगत तवपणनामnbे तवतवर् देशात तयार हxणाöया
वस्तू व सेवा úाहकांच्या आवÔयकतेप्रमाणे हव्या त्या तOकाणी वआतण हव्या त्या वेbेस
úाहकांपय«त पxहचतवता येतात.
) úाhDा2Wा lel±S Dtat KाSt: तवपणनाची प्रतøया तजतकी समृĦ, प्रगत व तवकसनशील
असते तेवQे úाहक तशत±त हxÁयाचे प्रमाण जास्त असते. आर्nतनक तंý²ानाच्या मदतीने
प्रगत तवपणनामnbे समाजाचे >क प्रकारे तश±ण हxत असते. आर्nतनक बाजारपेOेत तनरxगी
तवपणन स्पर्ेमnbे úाहकांच्या ²ानात अतर्क भर पडते.
‘) ÖdÖS U_ाS UK¥Uा_ dÖSo d gtdा 8YaÊV hxSाS: आर्nतनक तवपणनात संशxर्न आतण
तवकासाĬारे दजेदार वस्तू व सेवा स्वस्त तकमतीत úाहकांना 8पलब्र् हxतात. त्यामnbे munotes.in

Page 7

7प्रकरण १ विपणन व्य िस्थापन आवण विपणन प्यथायािरण
úाहकांचा आतTाक Zायदा हxतx. अशा प्रकारे úाहकांचा आतTाक Zायदा úाहकांना देऊन
व्यावसातयक जास्तीत जास्त úाहकांना आपÐया वस्तू आतण सेवा खरेदी करÁयासाOी
आकतfात करत असतx.
’) dÖSo d gtdा2It 4WtD Y^ाª^ 8YaÊV hxSाS: बाजारपेOेमध्ये तवतवर् 8त्पादकांनी 8त्पातदत
केलेÐया >काच प्रकारच्या वस्तू व सेवांच्या बĥलची मातहती úाहकांना तवपणनामnbे तमbते.
8त्पातदत या वस्तूंमर्ील आपÐयाला हव्या असणाöया सnतवर्ेची, गnणव°ेची वस्तू
तनवडÁयासाOी úाहकांना अनेक पयााय 8पलब्र् कłन देÁयाचे काया तवपणनामnbे श³य हxते.
“) úाhDा2Iी ZgdRoD D]ी hxSt: आर्nतनक यnगामध्ये तवपणनामnbे तवतवर् तOकाणी 8त्पातदत
LालेÐया वस्तू व सेवांची úाहकांना मातहती तमbते व वस्तू व सेवा बाजारपेOेमध्ये 8पलब्र्
हxतात. तवपणनाच्या माध्यमातून वस्तूचा दजाा, वस्तूची तकंमत, वस्तू कxOे तमbेल ही सवा
मातहती úाहकांपय«त पxहxचली जाते. तशवाय वस्तूंच्या तकंमतीबĥल úाहकांना संपूणा मातहती
तदली जाते, त्यामnbे úाहकांची Zसवणूक हxत नाही.
”) dtb, ®] 5lR Yugा 6Â^ाUीIी बIS hxSt: तवपणनामnbे बाजारपेOेमध्ये úाहकांना कxणती
वस्तू, कxणत्या वेbी आतण कxणत्या तOकाणी 8पलब्र् हx7ल हे खरेदी पूवê समजायला
लागलेले आहे. त्यामnbे त्यांना खरेदीचा तनणाय त्वररत Gेता येतx. खरेदीचा तनणाय अचूक Gेता
येत असÐयामnbे खरेदी करताना त्यांचा वेb ®म आतण पuसा 6त्यादीची बचत हxते.
•) úाhDा2It _ाhRी]ाW 82IाdSt: दजेदार वस्तू व सेवांच्या 8पलब्र्तेमnbे úाहकांच्या
राहणीमान 8ंचावते. तंý²ानाच्या सहाÍयाने नवीन वस्तू व सेवांचा शxर् Gेणे आतण त्या वस्तू
वापरणे úाहकांना श³य हxते. त्याचप्रमाणे तंý²ानाच्या वापरामnbे úाहकांना वस्तूचे तवतवर्
पयााय 8पलब्र् हxतात. चांगÐया दजााची वस्तू वापरÐयामnbे úाहकांचे राहणीमान 8ंचावते.
–) úाhDा2¸^ा g]ाVाWाS dाQ: आर्nतनक तवपणन संकÐपना ही úाहकातभमnख असÐयाने
वस्तूच्या 8त्पादन आतण तवतरण कायाात úाहकांच्या 6च्Jा आतण अपे±ांचा तवचार केला
जातx. संशxर्न व तवकास, úाहक संबंर् व्यवस्Tापन, तवøयx°र सेवा, तøारéची दखल
6त्यादी तवपणनातील तंýामnbे úाहकांना त्यांनी तदलेÐया तकमतीच्या मxबदÐयात चांगÐया
वस्तू व सेवा 8पलब्र् हxतात आतण यामर्ून समार्ान तमbते.
क समाजा¸या ŀष्टीने द्दिYणनाचे मhßि:
) g]ाKाIt KीdW]ाW 82IाdSt: पvल मLूर यांनी ÌहNले आहे की, 'तवपणन Ìहणजे
समाजाच्या जीवनमानाची तनतमाती हxय'. तवपणनामnbे समाजातील सवा GNक >कý येतात.
या सवा GNकांचा तवकास सार्Áयाचा प्रयत्न केला जातx. 8त्पादकांना प्रचंड प्रमाणात नZा munotes.in

Page 8

8विपणन व्यिस्थापन
तमbतx, मध्यस्Tांना अतर्कातर्क कतमशन तदले जाते, úाहकांना दजेदार वस्तू व सेवांचा
पnरवOा रास्त तकमतीत केला जातx. त्यामnbे >कूणच समाजाच्या जीवनशuली व राहणीमानाचा
दजाा 8ंचावलेला तदसतx.
) _xKFा_ lWl]ªSी: भारतामध्ये लxकसं´या अतर्क आहे तसेच बेरxजगारीचे प्रमाण देखील
अतर्क आहे. त्यामnbे तवपणन ±ेýाचा तवकास ही आपÐया देशाच्या ŀतĶकxनातून
अत्यावÔयक बाब समजली जाते. तवपणनाच्या तवतवर् प्रतøयांमर्ून रxजगार तनतमाती केली
जाते. आर्nतनक तवपणनामnbे बाजारपेOांचा तवस्तार व तवतवर् अनnfंतगक सेवांचा वाQता वापर
तदसून येत आहे. तवपणन संशxर्न, Gाऊक व तकरकxb व्यापार, वाहतूक, संदेशवहन,
साOवण-संúहण, प्रतसĦी, जातहरात वगuरे असं´य कामांमध्ये रxजगाराची तनतमाती हxते.
‘) ldS_R EIाªS DYाS: आर्nतनक तवपणन प्रणालीमध्ये मnĉ बाजारपेO व जागततकीकरणाचा
अवलंब हxत असÐयाने úाहकांना तस्Tर तकमतीत वस्तू व सेवा 8पलब्र् हxतात. जास्तीत
जास्त úाहकांपय«त वस्तू व सेवांचा पnरवOा करताना तवतरण खचा कमी करणे हे तवपणनाचे
>क ध्येय असते. तवपणन खचा कमी LाÐयाने 8त्पादनाच्या तवøी तकंमतीतही GN करता येते
व समाजाची 8पभxग पातbी वाQतवता येते. तवतरण खचाात GN हxऊन वस्तू स्वस्तात
तवकता येतात, त्यामnbे समाजातील दnबाल GNकांनाही या वस्तूच्या Zायदा Gेता येतx.
’) g]ाजाIा gdा«FीR ldDाg: व्यवसाय हे आतTाक व सामातजक क¤þ आहे. आतTाक
8तĥĶांची पूताता आर्nतनक तवपणनाĬारे LाÐयामnbे व्यवसायास तवतवर् GNकांच्या सामातजक
जबाबदाöया पूणा करता येतात. यामध्ये समाजास आतTाक मदत, आरxµय सेवा, खेbांना
प्रxत्साहन, करमणूक व प्रदूfणाला आbा GालÁयाच्या तवतवर् कायाøमांचे आयxजन कłन
समाजाचा सवा«गीण तवकास सार्ला जातx.
“) g]ाKा]Å^t ?³^ eा2SSा 5lR ghDा^ª ÿÖTाlYS D_Sा ^tSt: तवपणनाĬारे समाजाला
आवÔयक ते ²ान 8पलब्र् कłन तदले जाते. समाजातील प्रत्येक GNक तवपणनाच्या साह्याने
आपÐया तवकासाची संर्ी शxर्त असतx. आर्nतनक तवपणनामध्ये तंý²ानाचा अवलंब केला
जातx आतण त्यायxगे हxणाöया व्यापारामnbे राÕůीय आतण आंतरराÕůीय पातbीवर वuचाररक
देवाण-Gेवाण करता येते. त्यामnbे तवतवर् प्रदेश राÕů तकंवा देश व्यापाराच्या तनतम°ाने >कý
येतात. आपÐयातील मतभेद तवसłन >कमेकांना मदत करतात त्यामnbे समाजामध्ये ?³य
शांतता आतण सहकाया प्रस्Tातपत हxÁयास मदत हxते.

munotes.in

Page 9

9प्रकरण १ विपणन व्य िस्थापन आवण विपणन प्यथायािरण
P सरकार¸या ŀष्टीने द्दिYणनाचे मhßि:
) _ाÕůी^ 8ÂYÆWाS dाQ: तवपणनामnbे तनमााण हxणाöया रxजगार आतण नZा वृĦीमnbे
अTाव्यवस्Tेला कर łपाने 8त्पÆन तमbते आतण राÕůीय 8त्पÆनात वाQ हxते. त्यामnbे तवतवर्
8īxगांमध्ये वाQ हxते त्यातील व्यवहारांपासून तवøी, सेवा, 8त्पÆन, वाहतnक आयात-तनयाात
अशाप्रकारे कर łपाने शासनाला प्रचंड प्रमाणावर 8त्पÆन तमbते, अTाव्यवस्Tेत चuतÆय
राहते, समाजाचे जीवनमान आतण काया±मता 8ंचावते व त्याचा Zायदा राÕůीय 8त्पÆन
वाQीत हxतx.
) CīxlFD ldDाgाg IाaWा l]bSt: तवपणनामnbे देशातील तवतवर् 8īxगांना चालना
तमbते. आर्nतनक तंý²ानावर असलेली नावीÆयपूणा 8त्पादने आणली जातात. मxOzया
प्रमाणावरील úाहकांच्या वाQत्या गरजा पूणा करÁयासाOी मxOzया 8īxगांची स्Tापना केली
जाते. मxOzया 8īxगांना सामnúीचा पnरवOा करणारे पूरक तकंवा लहान 8īxग स्Tापन केले
जातात. त्यामnbे देशातील >कूण Cīxतगकीकरणाला चालना तमbते.
‘) UteाIा 5lTªD ldDाg hxSx: तवपणनामnbे प्रचंड प्रमाणावर 8त्पÆन तमbते. वाQत्या
तवपणन कायाामnbे देशाच्या आतTाक तवकासात हातभार लागतx. वस्तू व सेवांचे तवतरण करीत
असताना 6तर अनnfंतगक सेवांचा सnĦा तवकास हxतx. यामध्ये व्यवहार वाQत चालÐयामnbे
पuशाची तनतमाती हxते. आंतरराÕůीय व्यापारामध्ये वाQ हxऊन या व्यापारापासून तवदेशी चलन
मxOzया प्रमाणावर प्राĮ हxते त्यामnbे देशाचा आतTाक तवकास हxतx.
’) UteाIी g]pĦी d Öd^2YoRªSा: वाQत्या तवपणन प्रतøयेमnbे >कूणच देशातील आतTाक
तवकासाचा दर वृतĦंगत हxतx. दरडx7 8त्पÆन व राÕůीय 8त्पÆनात वाQ, राहणीमानाचा दजाा
8ंचावणे, रxजगाराच्या संर्ी तनमााण हxणे, अनnfंतगक सेवांची वृĦी, आतTाक स्वयंपूणाता
6त्यादी पररणामाĬारे देशाची समृĦी व तवकास हxतx.
“) gाVW g2Y°ीIा Yn_tYo_ dाY_ Dtaा KाSx: भारतासार´या कृfीप्रर्ान देशांमध्ये नuसतगाक
सार्न संप°ी मnबलक प्रमाणामध्ये 8पलब्र् असते. या सार्नसंप°ीचा वापर करÁयाचे काम
तवपणनाच्याĬारे केले जाते. úाहकांमध्ये वस्तू व सेवांच्या तवfयीची मातहती पxहxचून त्या वस्तू
व सेवांना जास्तीत जास्त मागणी कशी तमbेल या ŀĶीने तवपणनाĬारे प्रयत्न केले जातात. ही
वाQीव मागणी पूणा करÁयासाOी 8पलब्र् असलेÐया सार्नसंप°ीचा पnरेपूर वापर केला जातx.
”) KाFlSD बाKा_YtOt]Å^t UteाIा WाdaylDD dाQSx: तवपणनाच्या साह्याने तनयाात
व्यवहारांना चालना तमbते. तवपणनाच्या माध्यमातून आपÐया देशात 8त्पातदत LालेÐया
वस्तूंना तवदेशी बाजारपेOेमध्ये मागणी तनमााण करता येते. तवतवर् देशातील बाजारपेOांमध्ये
आपÐया 8īxगांना चांगले स्Tान तनमााण करता येते. आंतरराÕůीय बाजारपेOेमध्ये देशाचा
नावलyतकक व प्रततमा वाQतवÁयास यामnbे मदत तमbते. munotes.in

Page 10

10विपणन व्यिस्थापन
१.४ द्दिYणन Óयिस्र्थाYनाची काय¥ /
Functions of Marketing Management
द्दवपणनाच्या ±ेýामध्ये व्यवस्थापनाची तत्त्वे व पĦती यांचा 4वलं[ करÁयाच्या प्रद्दøयेला ‘द्दवपणन
व्यवस्थापन’ 4से Ìहणता ये7ल.द्दवपणनकाया करणाöया संस्थेची उद्दिष्टे गाOÁयाच्या हेतने
द्दवपणनाच्या दोन्ही [ाजूंना लाभकारक Oरतील 4से द्दवद्दनमयाचे व्यवहार करÁयाकåरता आद्दण
[ाजारपेOांशी सं[ंध प्रस्थाद्दपत करÁयाकåरता, तसेच Âयांचे संवधान व जतन करÁयाकåरता
आखÁयात आलेल्या कायाøमांचे द्दनयोजन, 4ंमल[जावणी, द्दवश्लेषण व द्दनयंýण Ìहणजे ‘द्दवपणन
व्यवस्थापन’ 4शी व्याख्या द्दZद्दलप कोNलर यांनी केली आहे. द्दवपणन व्यवस्थापनामध्ये ग्राहकांच्या
गरजा, 6च्Jा, जाद्दणवा तसेच 4ग्रøम यांच्या पĦतशीर द्दवश्लेषणावर भर द्ददला जातो. या
द्दवश्लेषणाच्या आधारे वस्तूचे स्वरूप व मूल्यद्दनधाारण, दbणवbण आद्दण द्दवतरण ही काये केली
जातात.
द्दवपणन व्यवस्थापनाची काही महÂवाची काये खालील प्रमाणे सांगता येतील –
१. द्दिøì
२. खरेUी 5द्दण >कýीकरण
३. िाhतूक
४. साOिण
५. प्रमाणीकरण ि प्रतिारी
”. द्दि°YnरिOा
•. जxखीम YÂकरणे
–. [ाजार माद्दhती
कोणÂयाही व्यवसायातील द्दवपणन द्दवभाग हा उÂपादकाकPून ग्राहकांपय«त होणाöया वस्तू व सेवांच्या
हालचाली सुलभ करÁयासाOी काही उपøम रा[वतो. द्दवपणनाचे काया Zायदेशीर होÁयाच्या ŀष्टीने
प्रÂयेक कंपनीने [हòतेक उपøम 4Âयंत काbजीपूवाक केले पाद्दहजेत.
१. द्दिøì : द्दवøì हे द्दवपणनाचे सार आहे. यात संभाव्य ग्राहकांना खरेदी करÁयास प्रवp° करणे
समाद्दवष्ट आहे. द्दवøì प्रद्दøयेत वस्तूची मालकì उÂपादकाकPून खरेदीदारास हस्तांतåरत
केली जाते. munotes.in

Page 11

11प्रकरण १ विपणन व्य िस्थापन आवण विपणन प्यथायािरण
व्यवसायासाOी नÉयाचे 4ंद्दतम ध्येय साकारÁयासाOी द्दवøì ही महÂवाची भूद्दमका [जावते.
द्दवøìमध्ये वuयद्दĉक द्दवøì, जाद्दहरात, प्रद्दसĦी आद्दण द्दवøय वpĦी यांचा समावेश आहे.
द्दवøìची प्रभावीता आद्दण काया±मता व्यवसायाच्या नÉयाचे प्रमाण द्दनद्दIJत करते.
२. खरेUी 5द्दण >कýीकरण: व्यवसाद्दयकाला वस्तूचे प्रमाण, Âयाची गुणव°ा, पुरवOzयाचा ąोत,
खरेदीची वेb, द्दकंमत 6Âयादींवर द्दनणाय ¶यावा लागतो. व्यवसायामध्ये द्दवøì वाQवÁयासाOी
द्दकंवा खचा कमी करÁयासाOी खरेदी केली जाते. खरेदी करणारे मध्यस्थ गुणव°ा, सेवा आद्दण
द्दकंमतीमुbे खूप मोद्दहत होतात. द्दकरकोb द्दवøेते पुनद्दवाøìसाOी खरेदी करतात ती उÂपादने
Âयाच्या ग्राहकांच्या गरजेनुसार आद्दण आवPीनुसार द्दनवPली जातात.
>कद्दýकरण करणे Ìहणजे आवÔयक घNक खरेदी करणे आद्दण उÂपादन तयार करÁयासाOी
Âयांची >कý जोPणी करणे. '>कýीकनाची प्रद्दøया ' उÂपादन प्रद्दøया पåरभाद्दषत करते
ºयामध्ये पूणापणे >कýीकरणाची प्रद्दøया समाद्दवष्ट 4सते. >कýीकनाच्या प्रद्दøयेमध्ये
वuयद्दĉक घNक, कामाच्या द्दOकाणी भाग आद्दण हे भाग संकलनासाOी पाOवणे समाद्दवष्ट
4सते.
>कýीकनाची प्रद्दøया ' ही कमाचारी आद्दण यंý याची >क प्रणाली आहे. ºयात प्रÂयेक
कमाचाöयाची द्दवद्दशष्ट भूद्दमका 4सते आद्दण उÂपादन पूणापणे संकद्दलत हो7पय«त काम >का
कमाचाöयाकPून दुसöया कमाचाöयाकPे द्ददले जाते.
३. िाhतूक : वाहतूक ही वस्तू आद्दण कच्च्या मालाची भyद्दतक हालचाल आहे. वस्तू द्दकंवा
कच्च्या माल द्दजथे तयार केले जातात द्दकंवा खरेदी केले जातात Âया द्दOकाणापासून जेथे
Âयांना उपभोग द्दकंवा पुQील प्रद्दøयेसाOी आवÔयक आहे 4Ôया द्दOकाणी पोहचद्दवणे होय. हे
स्थान सुद्दवधा द्दनमााण करते.
कच्च्या मालाच्या पुरवOzयापासून ते तयार उÂपादनांच्या द्दवतरणापय«त वाहतूक महत्त्वपूणा
आहे. वाहतुकìमध्ये प्रामुख्याने रेल्वेमागा, रक (रास्ता मागा), जलमागा, पा6पला6न आद्दण
वायुमागा यांचा समावेश होतो.
४. साOिण प्रÂयेक देशाच्या द्दवपणन प्रणालीमध्ये खरेदी द्दवøì कायााच्या खालोखाल वस्तूची
साOवण व वाहतूक Ļा दोन कायााचे महÂव 4सते. साOवण Ìहणजे उÂपादनांची योµय, Ìहणजे
कायााÂमक द्दकंवा सेवा±म, तयार उÂपादनांच्या [ा[तीत उÂपादनाच्या वेbेपासून ते
ग्राहकाच्या आवÔयकतेपय«त, द्दकंवा कच्च्या मालाच्या [ा[तीत उÂपादन द्दवभागाच्या आद्दण
दुकानांच्या आवÔयकते पय«त 4सलेल्या द्दस्थतीत Oेवणे होय.
साOवणूक उÂपादन खरा[ होÁयापासून द्दकंवा द्दकPÁयापासून वाचवून Oेवतात आद्दण
भद्दवष्ट्यातील वापरासाOी द्दकंवा उÂपादनातील वापरासाOी 4द्दतåरĉ मदत करतात. munotes.in

Page 12

12विपणन व्यिस्थापन
५. मानकìकरण प्रमाणीकरण ि प्रतिारी मानकìकरण Ìहणजे कोणÂयाही वस्तूच्या मूb
भyद्दतक गुणांवर आधाåरत उÂपादनांसाOी द्दनद्दIJत मानके द्दकंवा वगêकरण स्थाद्दपत करणे.
यामध्ये प्रमाण वजन आद्दण आकार द्दकंवा गुणव°ा जसे रंग, रूप, स्वरूप, साद्दहÂय, चव
6Âयादींचा समावेश 4सू शकतो. मानकìकरण/ प्रमाणीकरण द्दनद्दIJती केल्याने उÂपादनांची
>करूपता येते.
प्रतवारी Ìहणजे प्रमाद्दणत उÂपादनांचे द्दवद्दशष्ट चांगल्या पåरभाद्दषत कंस द्दकंवा गNांमध्ये
वगêकरण. करणे. यामध्ये आकार आद्दण गुणव°ेची समान वuद्दशष्टzये 4सलेल्या उÂपादनांची
द्दवभागणी वेगÑया ®ेणींमध्ये केली जाते.
कच्च्या मालामध्ये प्रतवारी महत्त्वपूणा आहे; गहó आद्दण तpणधान्यांसारखे कpषी उÂपादन;
कोbसा, लोह आद्दण मrंगनीज सारखी खाण उÂपादने आद्दण लाकूP उīोगांसारखी वन
उÂपादने यात प्रतवारी केलीच जाते.
”. द्दि°YnरिOा द्दवपणनाच्या द्दवद्दवध उपøमांना सामोरे जाणाöया संस्थांच्या आद्दथाक गरजा पूणा
करÁयासाOी द्दनधीचा पुरवOा करणे याचा समावेश द्दव°पुरवOzयात होतो. व्यवसायांला
लागणाöया आद्दथाक सहाÍयाचा द्दकंवा कजााचा 4खंP प्रवाह सुद्दनद्दIJत करणे आवÔयक आहे.
द्दवपणनामध्ये ग्राहकांच्या हातात माल पोहचद्दवÁयाच्या खचााला मुख्यÂवे आद्दथाक काया Ìहणून
सं[ोधले जाते.
व्यवसायात द्दव°पुरवOzयाच्या 4नेक गरजा 4सतात जसे खेbते भांPवल आद्दण द्दस्थर
भांPवलासाOी द्दव°, जे तीन ľोतांकPून द्दमbवले जाऊ शकते - मालकìचे भांPवल, कजा
द्दकंवा आगाऊ आद्दण व्यापार कजा. दुसöया शÊदांत, द्दवद्दवध प्रकारचे द्दव° हे 4ल्पकालीन,
मध्यम मुदतीचे आद्दण दीघाकालीन द्दव° 4सतात.
•. KxEी] YÂD_Rt: जxखीम Ìहणजे काही अनपेत±त पररतस्Tतीमnbे नnकसान हxÁयाची
श³यता हxय. तवपणनामध्ये जxखीम पत्करणे Ìहणजे व्यवसायाची अनपेत±त मागणीसाOी
OेवलेÐया मालाची मालकी GेÁयाची ±मता, ºयामध्ये तकमती कमी LाÐयामnbे तकंवा 8त्पादन
प्रतøया बंद पडÐयामnbे तसेच अवमूÐयन, पnरातनता, तकंवा नuसतगाक आप°ी जसे तक, पूर,
आग, महामारी यासार´या 6तर कxणत्याही आप°éमnbे कालांतराने हxणारे नnकसान हxय.
नnकसान हे तवGNन, तबGाड आतण अपGातांमnbे तकंवा पnरवOा आतण मागणीतील बदलांमnbे
प्रेररत तकंमतीतील तZावतीमnbे देखील असू शकते. तवतवर् जxखीम सामाÆयत3 तOकाण
जxखीम, वेb जxखीम, तnNZnNीची जxखीम 6. प्रकारच्या असतात.
–. बाKा_ाldf^ी ]ाlhSी: तवपणन व्यवस्Tापनाचे >क काया Ìहणून तवपणन मातहतीचे महßव
अलीकडे ल±ात आले आहे. वेbेवर पnरतवली जाणारी आतण अचूक बाजारातवfयीची मातहती
हा >कमेव पाया आहे ºयावर तवपणन तनणाय अवलंबून असतात. व्यवसाय हा त्याच्या वतामान
आतण संभाव्य úाहकांच्या गरजा आतण 6च्Jा तसेच अTाव्यवस्Tेतील स्Tूल पातbीवरील
बदलांशी संबंतर्त मातहतीĬारे चालवला जातx. munotes.in

Page 13

13प्रकरण १ विपणन व्य िस्थापन आवण विपणन प्यथायािरण
१.५ \ारता¸या संU\ाªतील सूàम 5द्दण समú Yयाªिरण /
Micro and Macro Environment with speci fic reference to India ldYRW Y^ाªd_R
तवपणन पयाावरणात तवतवर् GNक असतात जे कंपनीच्या úाहकांना 8त्पादने आतण सेवा प्रदान
करÁयाच्या ±मतेवर पररणाम करतात. संस्Tाची संस्कृती, व्यवस्Tापन तवचारसरणी 6त्यादé अंतगात
तøयाकलपांशी संबंतर्त GNक देखील तनणाय GेÁयावर पररणाम करतात. तTातप तवपणन वातावरण
सामाÆयत3 बाह्य वातावरण Ìहणून संदतभात केले जाते ºयाचे सूàम आतण समúल±ी वातावरण
Ìहणून वगêकरण केले जाते.
सवा कंपÆयांनी बाह्य शĉी Bbखणे, तवĴेfण करणे, त्यांचे तनरी±ण करणे आतण व्यवसायाच्या
वस्तू आतण सेवांवर त्यांच्या संभाव्य प्रभावांचे मूÐयांकन करणे आवÔयक आहे; जरी बाह्य शĉी
अनेकदा तवपणन व्यवस्Tापकाच्या तनयंýणाबाहेर काम करत असली तरी, तनणाय Gेणाö यांनी
व्यवसायाची तवपणन यxजना आतण र्xरणे तवकतसत करताना तवपणन तम®णाच्या चलकांसह
"अतनयंतýत" प्रभावांचा तवचार केला पातहजे.
व्यवसायाच्या तवपणन तøयाकलापांवर अनेक अंतगात आतण बाह्य GNकांचा प्रभाव असतx; काही
GNक व्यवसायाच्या तनयंýणाखाली असताना, त्यापuकी बहòतेक नसतात; आतण या GNकांमर्ील
बदलांमnbे प्रभातवत हxऊ नये Ìहणून व्यवसायाला स्वत3शी जnbवून ¶यावे लागते; हे बाह्य आतण
अंतगात GNक >कतýतपणे >क तवपणन वातावरण तयार करतात ºयात व्यवसाय चालतx.
ldYRW Y^ाªd_RाIी Ó^ा´^ा:
lZlaY DxNa_ ^ा2¸^ा ]St,
">खाīा कंपनीच्या तवपणन पयाावरणात तवपणना बाहेरील व्यĉी आतण शĉी असतात, जे लतàयत
úाहकांशी यशस्वी संबंर् तनमााण करÁयाच्या आतण तNकवून OेवÁयाच्या तवपणन व्यवस्Tापन ±मतेवर
पररणाम करतात."
“A company’s marketing environment consists of the actors and forces
outside of marketing that affect marketing management ability to build and
maintain successful relationships w ith target customers.”

munotes.in

Page 14

14विपणन व्यिस्थापन
ldYRW Y^ाªd_RाIt GND

अ) goà] Y^ाªd_R: सूàम पयाावरण तात्काb पयाावरणीय GNकांचा संदभा देते. तजTे कंपनीचे
काही तनयंýण असते. जे स्Tूल / समúल±ी पयाावरण आहे, तजTे कंपनीचे या GNकांवर तनयंýण
नसते. त्या?वजी स्Tूल / समúल±ी पयाावरणातील बदलांनnसार व्यवसायासाOी रणनीती असते.
सूàम पयाावरण GNकांमध्ये त्या सवा GNकांचा समावेश असतx जे व्यवसायाच्या तनणायावर त्वररत
पररणाम कł शकतx. खालील प्रमnख सूàम पयाावरणीय GNक आहेत:
१) úाhD: úाहक हे असे लxक आहेत जे संस्Tेची 8त्पादने/सेवा खरेदी करतात. सxÈया शब्दात
सांगायचे तर, संस्Tा úाहकांतशवाय तNकू शकत नाही. दnसरीकडे, úाहक 8त्पादन/सेवेचा
अंततम वापरकताा असतx. >क यशस्वी व्यवसाय úाहक आतण त्याची 8त्पादने/सेवा या
दxÆहéवर बारीक नजर Oेवतx. úाहकांच्या खरेदीच्या सवयéमर्ील बदलांसह úाहकांच्या
अतभŁची आतण प्रार्ाÆयांमर्ील कxणत्याही बदलांचे तनरी±ण करणे आतण मागxवा Gेणे
आवÔयक आहे. सामातजक तवपणनाच्या यnगात तजTे úाहक तडतजNल व्यवसायाशी २’ x •
जxडलेले आहेत. तवपणक आपÐया úाहकांशी तंý²ानाच्या मदतीने अखंड जxडला जाÁयावर
ल± क¤तþत करतात. भारत >क तŁण देश आहे, ºयामध्ये सवाात जास्त सामातजक माध्यमे
वाQत आहेत. तवपणक सतत मxबा6ल माकेतNंगमध्ये गnंतलेले असतात, úाहकांना सतत
गnंतवून OेवÁयासाOी आभासी अनnभव तयार करतात. 8दा ल¤सकाNा या चÕमा बनवणाöया
कंपनीने आपÐया úाहकांसाOी हजारx चÕमाच्या Āेम त्यांच्या मxबा7ल अनnप्रयxग आतण munotes.in

Page 15

15प्रकरण १ विपणन व्य िस्थापन आवण विपणन प्यथायािरण
संकेतस्Tbावर 8पलब्र् कłन Oेवले आहे. याचा वापर कłन úाहक सवा तदशांनी / कxनातून
आपला तव्हतडB तयार कłन वेगवेगÑया पयाायांसह आपÐया तदसÁयाची तnलना कł
शकतात.
२) Yn_dOाUा_: पnरवOादार हे सूàम पयाावरणाचे आणखी >क महßवाचे GNक आहेत.
व्यवसायावर TेN प्रभाव Nाकणारा पnरवOादार अजून >क महßवाचा तनर्ाारक आहे. व्यवसाय
संस्Tा त्यांचे 8त्पादन तNकवÁयासाOी 8पकरणे, कच्चा माल 6त्यादीसाOी अनेक
पnरवOादारांवर अवलंबून असतात. पnरवOादार 8īxगाच्या खचााच्या रचनेवर प्रभाव Nाकू
शकतात आतण Ìहणूनच ते >क प्रमnख शĉी आहेत. तमbालेÐया कच्च्या मालाची तकंमत,
त्यांच्या अखंतडत पnरवOzयाची वारंवारता हे सnतनतIJत करते की व्यवसायाची वाNचाल चालू
OेवÁयासाOी पnरेशी संसार्ने 8पलब्र् कłन तदली जावी. तसेच पnरवOादारांशी सहमत
LालेÐया 8र्ारीच्या अNी व शतê TेN व्यवसायाच्या रxख प्रवाहावर पररणाम करतात. जर
व्यवसाय पnरवOादारांसह जास्त 8र्ारीच्या अNéवर बxलणी करÁयास स±म असतील तर ते
व्यवसायामध्ये आतण त्या8लN रxख र³कम प्रवाहीत करÁयास मदत करते. Ìहणूनच
व्यवसायाला त्याच्या पnरवOादारांशी सnसंवादी संबंर् सnतनतIJत करणे आवÔयक आहे. भारतीय
पnरवOा साखbीतील प्रमnख आव्हाने ही त्याची अपnरी पायाभूत सnतवर्ा, तवतरण
साखbीमर्ील ýnNी आतण तंý²ान स्वीकारÁयाचे प्रij आहेत.
३) ]Å^ÖT: व्यवसायामध्ये मध्यस्T देखील >क प्रमnख तनर्ाारक शĉी आहेत. मध्यस्T >कतर
व्यĉी तकंवा व्यवसातयक Gरे असतात जे अंततम úाहकांना वस्तूंचा प्रचार, तवøी आतण
तवतरण करÁयासाOी कंपनीच्या मदतीसाOी येतात. मध्यस्Tामध्ये (Gाऊक तवøेते, तकरकxb
तवøेते आतण >जंN), तवतरण संस्Tा, बाजार सेवा संस्Tा आतण तव°ीय संस्Tा यांचा समावेश
हxतx. बहòतेक कंपÆयांना वाNते, úाहकांपय«त पxहxचणे खूप कOीण आहे. úाहक त्यांच्या
खरेदीसाOी तकरकxb तवøेते, तडपाNाम¤Nल स्Nxअर, साखbी स्Nxअसा तकंवा @नला6न
स्Nxअरशी संपका सार्तात आतण >जंN आतण तवतरण कंपÆया úाहकापय«त 8त्पादन
पxहxचवÁयास 8त्पादनांच्या तनमाात्याला मदत करतात.
]Å^ÖTा2¸^ा \ol]Dा2]Å^t Eाaीa Dाhी \ol]Dा2 g]ाldĶ 5htS:
अ. मध्यस्T तवस्तार आतण पायाभूत सnतवर्ां राखतात ºयामध्ये गxदाम सnतवर्ा, तांतýक
व्यासपीO 6त्यादी पnरतवतात जेणेकłन व्यवसायांना úाहकांना अतर्क चांगली सेवा
देता ये7ल. munotes.in

Page 16

16विपणन व्यिस्थापन
ब. अंततम 8पभx³त्याकडून /संपूणा तवøेत्यांकडून त्यांच्या मागÁयांतवfयी मातहती जमा
करणे आतण पnरवOा साखbीला संबंतर्त मातहती देणे.
क. 8त्पादकांकडून शेवNच्या 8पभx³त्यापय«त, संपूणा पnरवOा साखbीमध्ये आवÔयक
बदल कłन तवपणन प्रतøयेत सnर्ारणा करणे आतण त्याĬारे दxGांनाही अखंड सnखद
अनnभव प्रदान करणे.
भारतीय बाजारांच्या संदभाात मध्यस्T पररसंस्Tा (6कxतसस्Nम) अजूनही 8लगडत आहेत,
भारतातील मxOzया @नला6न मध्यस्T प्रतततķत जागततक कंपÆया आहेत 8दा. अrमेLvन,
त्याच्या असलेला मxOा तांतýक आर्ार, वापरकताा अनnकूल संवादामnbे, आतणमजबूत तवतरण
सेवांसह आपÐया úाहकांच्या वतीने दnÍयम आवेķन तवतरण व जातहरात 6त्यादी हाताbते.
6ंNरनेNचा वापर करणाöया 8पभx³त्यांना आज या @नला6न कंपÆयांच्या माध्यमातून
तवतवर् प्रकारच्या 8त्पादनांची खरेदी करणे सxयीचे वाNते.
४) ÿlSÖYVê: स्पर्ाात्मक वातावरणात प्रततस्पध्या«ना समान प्रकारची 8त्पादने आतण सेवा
प्रदान करणाöया स्पर्ाकांची सं´या समातवĶ असते. काही GNक जे >खाīा कंपनीवर
पररणाम करतात ते प्रततस्पध्या«शी सापे± आतण 8īxगातील सह संबंर्ावर आर्ाररत
असतात.
बहòसं´य कंपÆया देशांतगात तकंवा आंतरराÕůीय बाजारपेOेत स्पर्ाा Gेतात. केवb सवō°म
कंपÆयाच स्पर्ेमध्ये दीGाकाb तNकतात. 6तर कंपÆया >कतर बंद पडतील तकंवा मxOzया
मxOzया संस्Tांमध्ये तवलीन हxतील.
तंý²ानाच्या आगमनाने ®ेणीकरण स्पर्ाा जागततक बनली आहे. úाहकांना मxOzया प्रमाणात
पयााय आतण दजेदार 8त्पादन आतण सेवा प्रदान केÐया जातात. úाहक त्यांची आवÔयकता
पूवêपे±ा अतर्क वारंवार पnÆहा पररभातfत करत आहेत. हे ते खरेदी करत असलेÐया 8त्पादने
आतण सेवांच्या ŀĶीने पातहले जाते. त्यांना त्यांच्या मागÁया वेगÑया पĦतीने आतण बहòतांश
GNनांमध्ये वेगवेगÑया सnतवर्ांĬारे पूणा व्हाव्यात असे वाNते. 8दाहरणाTा, पूवêच्या काbी
कyNnंतबक सnĘzयांचा अTा Zĉ सहली, पयाNन स्Tbे 6त्यादी हxता माý आजकाल úाहकांच्या
øयशĉीमध्ये वाQ LाÐयामnbे सnĘzयांची व्या´या तवकतसत Lाली आहे. जसे की úाहकांना
तनसगōपचार सýे, पवातारxहण, शेकxNी, सातत्वक अÆन 6त्यादéची अपे±ा असू शकते. वेbेवर
चांगÐया प्रकारे सेवा देÁयासाOी úाहकांच्या वृ°ी, चव आतण प्रार्ाÆयांमध्ये बदल Lालेला
तदसून येतx. तवपणकांना देखील 8त्पादन तभÆनता तनमााण करÁयासाOी प्रततस्पर्ाक काय
प्रस्ताव करतात यावर ल± Oेवणे आवÔयक आहे, त्यांचे अतĬतीय तवøी प्रस्ताव काय आहेत
जे स्पर्ाकांना त्यांच्या प्रततस्पध्या«पे±ा वेगbे बनवते. munotes.in

Page 17

17प्रकरण १ विपणन व्य िस्थापन आवण विपणन प्यथायािरण
५) g]ाK / axD: तवपणक लxकांच्या नजरेत वस्तू आतण सेवेची चांगली प्रततमा तयार
करÁयासाOी सामातजक माध्यमांचा वापरत मxOzया प्रमाणावर करतात. वापरकत्या«ना प्रत्येक
खरेदीवर पnनरावलxकनांसाOी 8त्पादने, सेवांतवfयी तवचाłन, त्या ²ानावर आर्ाररत ŀÔय
तयार केली जातात. व्यापारी सामातजक समस्यांमध्ये व्यस्त राहóन ŀÔयमानता तनमााण करणे,
हे देखील जनतेला त्यांचे मत महßवाचे आहे हे कbू देÁयाचा >क 8°म मागा आहे.
ब) ÖToa / g]úa±ी Y^ाªd_R: जरी कंपनीकडे 8°म संसार्ने ºयामध्ये अत्यार्nतनक
तंý²ान, कnशल मनnÕयबb आतण अúगÁय पnरवOादार असले तरी परकीय चलनाचे मूÐय, सरकारी
र्xरणे, úाहकांची चव आतण प्रार्ाÆय 6त्यादी बाहेरील GNक कंपनीच्या बाजूने नसÐयास यामnbे
कंपनीचे नnकसान हxऊ शकते. स्Tूल / समúल±ी पयाावरणात राजकीय शĉी, आतTाक GNक,
सामातजक GNक, तांतýक GNक, कायदेशीर शĉी आतण नuसतगाक पयाावरणाचा याचा समावेश हxतx.
१) _ाKDì^ GND: बाजार हा राजकीय आतण कायदेशीर शĉéĬारे चालवला जातx, ºयामध्ये
व्यवसाय / 8īxग चालतx. प्रत्येक व्यवसायाला त्याच्या व्यवसायाचे तनणाय GेÁयासाOी
अTाव्यवस्Tेच्या राजकीय तवचारर्ारा समजून ¶याव्या लागतात.
8दाहरणाTा, करात वाQ LाÐयास वस्तू आतण सेवांची तकंमत प्रभावीपणे वाQेते. त्याचप्रमाणे,
कच्चा माल तकंवा तयार वस्तू आयात करÁयाच्या र्xरणांचा पnरवOा साखbीच्या खरेदी
तनकfांवरही पररणाम हxऊ शकतx. तशवाय 7-कचरा व्यवस्Tापन आतण पnनवाापर यांसार´या
पयाावरणीय शाĵततेबाबत सरकारी तनयम माल अतवĶन आतण मालाच्या खराब तnकडzयावर
/भंगारावर पररणाम कł शकतात. तसेच, लxकसं´येतील बदल आतण úाहकांचे 8त्पÆन स्तर,
भारताची आतTाक तस्Tती आतण अलीकडील कामगार कायīातील सnर्ारणांसार´या तवतवर्
GNकांमnbे व्यवसायाच्या नÉयावर पररणाम हxऊ शकतx.
२) 5lTªD GND: आतTाक GNक व्यवसायाच्या 8त्पादनावर तसेच úाहकांच्या तनणाय प्रतøयेवर
पररणाम कł शकतात. आतTाक GNकांमध्ये व्याज दर, कर, ®म खचा, महागा7,
अTाव्यवस्Tेतील मागणी पnरवOा 6त्यादé GNकांचा समावेश हxतx. हे GNक व्यवसायावर TेN
पररणाम करत नसले तरी त्याचा व्यवसायातील गnंतवणnकीच्या मूÐयाच्या पातbीवर पररणाम
हxतx.
8दाहरणाTा, मंदीच्या काbात लxकांची øयशĉी कमी हxते, त्यामnbे व्यवसायांना त्यांच्या
8त्पादनांच्या तकंमती कमी करÁयास भाग पाडले जाते, अÆयTा ते तवकले जाणार नाही.
त्याचप्रमाणे कामगार तकंवा कमाचाöयाला तदले जाणारे मनnÕयबb खचा हा व्यवसायासाOी TेN
खचा आहे, याचा भार वस्तू तकंवा सेवांच्या तकमतीत जxडला जातx. मजnरीचा अTाव्यवस्Tेवर munotes.in

Page 18

18विपणन व्यिस्थापन
पररणाम करÁयाचा आणखी >क मागा Ìहणजे वेतनात वाQ LाÐयाने लxकांची øयशĉी वाQते
आतण त्यामnbे समाजाच्या øयशĉीत तकंवा खचााच्या ±मतेत वाQ हxते.
३) gा]ाlKD GND: व्यवसायाने त्याचे 8त्पादन आतण सेवांचा प्रभाव तवचारात Gेणे आवÔयक
आहे. सामातजक GNकांमध्ये लxकसं´याशाľ, तश±ण, सांस्कृततक तनकf, 8त्पÆन तवतरण
6त्यादéचा समावेश असतx. >क सामातजक GNक úाहकांना खरेदी करÁयाच्या सवयीवर
पररणाम करतात, ते ºया तकंमती देÁयास तयार असतात, कसे, कnOे आतण कर्ी úाहक
8त्पादने खरेदी करतात याचा त्यामध्ये समावेश हxतx. सामातजक GNक गततशील असतात,
काही हbूहbू हस्तांतररत हxतात आतण काही GNक ल±ात न येÁयासारखे असतात अशा
GNकांना काbजीपूवाक ल± देऊन पाहावे लागते. सामातजक GNकाना तवपणकांकडून सवाात
जास्त मागणी असते कारण तवपणकांसाOी तवपणन तøयाकलापांमध्ये भाकीत, प्रभाव आतण
समाकलन करÁयाचे काम सामातजक GNक करत असते. बारका7ने तनरी±ण केले नाही तर
सामातजक GNक व्यवसायाची तवīमान 8त्पादने आतण सेवा पूणापणे तनŁपयxगी बनवू
शकतात. 8दाहरणाTा, कमी दजााचा माल, मानवातर्कारांचे प्रij, सीमा तववाद, चीनशी जमीन
वाद 6त्यादीमnbे समाज तचनी मालावर बतहÕकार GालÁयाचा सÐला देत आहे.
४) Sा2lýD GND: >खादे 8त्पादन तयार करÁयासाOीचे कyशÐय, 8त्पादनासाOी लागणारे
तंý²ान आतण कच्चा माल देखील व्यवसायाच्या गतीवर पररणाम करतात आतण ते तवचारात
Gेणे आवÔयक असते. तांतýक GNक 8दयxÆमnख तंý²ान, ²ान हस्तांतरण, नवकÐपनावरील
खचा, संशxर्न आतण तवकास प्रयत्न, संप्रेfण 6. GNकांचा यात समावेश हxतx.
8दाहरणाTा तÉलपकाNा, तमंýा, पेNी>म 6त्यादी भारतातील यशस्वी 7 कंपÆया भारतीय
बाजारात वस्तू आतण सेवांची तवøी आतण खरेदी पnÆहा-पररभातfत करÁयासाOी तंý²ानाचा
आर्ार ¶यावा लागतx.
५) Dा^Uteी_ GND: कायदेशीर वातावरण >खाīा देशाच्या कायदेशीर चyकNीचा संदभा देते,
ºयामध्ये व्यवसाय चालतx. कायदेशीर वातावरण व्यवसाय, कायदे, अंमलबजावणी यंýणा,
तववाद तनपNाöयासाOी Æयायालयीन यंýणा 6त्यादéवर पररणाम करणाöया GNनात्मक तरतnदी
तयार करते.
प्रादेतशक कायदे समजून GेÁयाच्या आतण त्यांचे पालन करÁयाच्या त्यांच्या ±मतेवर
व्यवसायाच्या यशाचा TेN पररणाम हxतx. त्याच वेbी त्यांना हे देखील सnतनतIJत करावे लागेल
की व्यवसाय गnणव°ा आतण नातवÆयपूणा वuतशĶzयांशी तडजxड करत नाहीत ºयामnbे त्यांची
8त्पादने कमी स्पर्ाात्मक बनतात. munotes.in

Page 19

19प्रकरण १ विपणन व्य िस्थापन आवण विपणन प्यथायािरण
व्यापारी आतण तवपणक जेTे कायīाचे राºय आहे तेTे बाजार चालवणे पसंत करतात.
व्यवसाय करताना देशाच्या कायदेशीर व्यवस्Tेची ताकद, तववाद तनवारण यंýणा तवचारात
Gेतात. तवपणन तम®णाचा प्रत्येक GNक त्या देशाच्या कायīाच्या अर्ीन आहे. व्यवसायाला
हे कायदे समजणे आतण त्यांचे पालन करणे महत्वाचे आहे, कारण कायīांचे पालन करÁयात
अयशस्वी LाÐयास कंपनीसाOी गंभीर पररणाम हxऊ शकतात. हे देखील महßवाचे आहे की
>खादा व्यवसाय सतøयपणे ů¤ड जाणू शकतx आतण कायīाने त्यांना दंड करÁयापूवê सतøय
पावले 8चलू शकतात. 8दाहरणाTा, पrकेज तडLा7न कादेशीर ह³काच्या 8ÐलंGनाच्या
खNÐयाला सूतचत कł शकते असा 6शारा देऊन व्यवसाय 6Ķ नवीन 8त्पादनाची तवøी
रxखू शकतx. अशाप्रकारे हे महत्वाचे आहे की तवपणकांना देशांतगात कायīांची संपूणा मातहती
असणे आवÔयक आहे.
”) WuglFªD Y^ाªd_R: कंपÆयांनी आपÐया तøयाकलापांचा नuसतगाक पयाावरण आतण त्याच्या
संसार्नांवर काय पररणाम हxतx याचा तवचार केला पातहजे. काही संसार्नांचे नूतनीकरण
केली जाऊ शकते ºयामध्ये जंगले आतण कृfी 8त्पादने, सागरी 8त्पादने यांचा समावेश हxतx
तर काही संसार्नांचे नूतनीकरणकेले जाऊ शकत नाही ºयामध्ये कxbसा, खतनजे, तेल 6.
GNकांचा समावेश हxतx. पयाावरणीय GNकांमध्ये हवामान बदल, प्रदूfण, संसार्न
व्यवस्Tापन, पयाावरण कायदे, लnĮप्राय प्रजाती व्यवस्Tापन 6त्यादéचा समावेश हxतx
8दाहरणाTा, हवामान बदल, पाÁयाचे संकN आतण जंगलतxड हे ल±णीय र्xके आहेत, जे
कंपÆयांसाOी गnंतवणूकीच्या मागा«वर पररणाम करतात आतण अनेक वेbा कंपÆया
गnंतवणूकदारांना प्रततस्पध्या«कडून गमावÁयाच्या भीतीमnbे ते पnरेसे 8Gड करत नाहीत.
तनÕकfाासाOी, सूàम आतण स्Tूल / समúल±ी पयाावरण या दxÆही GNकांचा व्यवसायाच्या यशावर
मजबूत प्रभाव आहे. व्यवसायाची प्रत्येक तनवड या दxन वातावरणांवर अवलंबून असते. व्यवसाय
तवपणन तøयाकलाप या GNकांवर आर्ाररत असणे आवÔयक आहे जेणेकłन व्यवसाय 8त्पादक
राहतील आतण बाजारात त्यांची प्रतततķत तस्Tती कायम राहील.
१.” \ारतात उUयxÆमnख द्दिYणना¸या संVी / Emerging Marketing opportunities in India
4. lY_rl]P¸^ा / 8ÂYÆW / बाKा_YtOt e2Do¸^ा Sbाeी ldYRW: तपरrतमडच्या तbाशी तवपणन
हे मूलत3 नागरी तवपणन आहे, जे úाहकांच्या तहताला प्रxत्साहन देते. तपरrतमड (बीBपी) बाजाराचा
तb भारतासार´या तवकसनशील देशात ल±णीय आकाराचा आहे. तजTे गररबी लxकसं´येच्या munotes.in

Page 20

20विपणन व्यिस्थापन
प्रमाणासह मxOzया प्रमाणात आहे Ìहणजे सवाव्यापी आहे. बीBपी बाजारपेO तह नवीन यnगाच्या
Zायदेशीर आतण 8दयxÆमnख तवकास पररसराचा संदभा देते: ते खाजगी गnंतवणूकीसाOी आĵासक
तOकाणे आहेत आतण लवकरच त्यांना मxOzया प्रमाणावर दाररþzयात GN हxÁयाची श³यता आहे.
बीBपी गरीब úाहकांच्या कÐयाणाच्या 8पøमांमध्ये आतTाक समृĦी, सामातजक आरxµय, तश±ण
6त्यादéशी संबंतर्त तवतवर् 8पøमांचा समावेश आहे. व्यवसायामnbे आतTाक तवकासाला मदत हxते
ºयामnbे ÆयाÍय तवकासाला प्रxत्साहन तमbते ºयामnbे úाहकांवर तपरrतमडच्या तbाशी >कूण
सकारात्मक प्रभाव पडेल.
तवपणकाला बीBपी ची आवÔयकता आहे तसेच मnĥे, तवचारपूवाक समजून GेÁयाची पतहली गरज
आहे: त्यांनी त्यांच्या मxतहमांमध्ये >क प्रमnख सामातजक तवपणन GNक आहे याची खाýी कłन
तवपणन प्रयत्नांना øमवारीत लावले पातहजे. कंपÆया 8īxजकता हाताbून, रxजगाराच्या संर्ी
तनमााण कłन आतण स्Tातनक मनnÕयबbाला कyशÐय देऊन असे कł शकतात. मूलभूतपणे,
सामातजक तवपणन मxतहमेचे 8ĥीĶ केवb बीBपी úाहकांना तशत±त करÁयासाOी जागŁकता तनमााण
करणे आहे आतण केवb तवøी करणे नाही.
व्यवसायातील कामतगरीचे महßव सxसायNzयांच्या समावेशापासून आतण तपरातमडच्या तbाशी
8पजीतवकेचे अतस्तत्व सnर्ारÁयापासून सnNू शकत नाही. बीBपी बाजाराच्या संदभाात, माकेNसाना
8दयxÆमnख आतTाक खरेदीदारांशी संबंतर्त अनेक GNकांचा तवचार करावा लागतx ºयामध्ये मxOzया
प्रमाणावर न वापरलेली ±मता आहे. तजTे आंतरराÕůीय ā1ड खरेदी करणे आतण त्यांच्या मूलभूत
गरजांपे±ा जास्त 8त्पादनांवर खचा करणे सामाÆय आहे. बीBपी तवøीच्या जातहरातéना तततकेच
प्रततसाद देते, 8दाहरणाTा सŏदया 8त्पादने जे सादर करÁयायxµय आतण चांगले वाNÁयासाOी महßव
यावर जxर देतात, "तनÕप±ता" øीम वापरा. यातशवाय जातहरात आतण ´यातनाम व्यĉीची माÆयता
यांच्यासाOी दnकानाच्या कमाचाöयांच्या संवेदनशीलतेचा प्रभाव त्यांच्या खरेदी तनणायावर देखील
प्रभाव Nाकतx.
ldYRDा2Wा Eाaीa ]nĥt g]Kat YाlhKtS:
१) खरेदीदार 8त्पादन करÁयास स±म असÐयातशवाय खरेदी कł शकत नाहीत. >क व्यवसाय
खरेदीदाराच्या प्रततबĦतेसाOी / गnंतवणूकीसाOी आतण 8पभxगांसाOी सार्न तयार करते.
२) बाजारपेO नेहमी ?ततहातसक सहवासावरआर्ाररत वेb आतण स्Tानाच्या वuतशĶzयांमध्ये
असतात. या बीBपी प्रदेशांवर ल± क¤तþत करणे काbाची गरज आहे. जेTे व्यवसाय
प्रादेतशक तवकास तनमााण कłन खंड तमbवू शकतात, या भागात व्यवसाय स्Tापन कł munotes.in

Page 21

21प्रकरण १ विपणन व्य िस्थापन आवण विपणन प्यथायािरण
शकतात, रxजगार तनमााण कł शकतात आतण त्याĬारे बीBपीवर आर्ाररत मxOzया úाहकांना
त्यांनी तयार केलेÐया मालाच्या वापरासाOी समातवĶ कł शकतात.
‘) व्यापार आतण बाजाराचा 8पभxĉावाद जगभर पसरलेÐया पĦतéच्या अनnøमाने अनेक आतण
>कतýत सामातजक -राजकीय -आतTाक पररतस्Tतीमध्ये गŌर्b Gालतx.
बीBपी तवपणन ही सं²ा तवपणन तम®च्या GNकांच्या Ìहणजे 8त्पादन, जातहरात, तकंमत
आतण तOकाण (तवतरण) ŀĶीने समजून Gेऊ या,
8ÂYाUW 8Yø] /YnQाDा_:
बीBपी मर्ील तवपणन कत्या«ना स±म 8त्पादने तयार करÁयासाOी, 8त्पादनाची महत्वाची मातहती
8Gड करÁयासाOी, अतशत±त úाहकांना तशत±त करÁयासाOी आतण 8त्पादनाचा वापर
वाQवÁयासाOी त्यातून अशा प्रकारे नZा तमbवÁयासाOी अनेक 8पøम हाती ¶यावे लागतात.
१—•२ ते १——” या कालावर्ीत राÕůीय दnµर् तवकास मंडbाने राबवलेÐया दूर् øांती तकंवा
@परेशन Éलड कायाøमामnbे दnµर् 8त्पादन वाQून úामीण 8त्पÆन वाQवÁयात आतण व्यवसायांचा
नZा वाQवÁयात महßवाची भूतमका बजावली. जरी @परेशन Éलड हा शतकानnशतके बीBपीमध्ये
व्यापक आतTाक आतण सामातजक असमतxल दूर करÁयासाOी सवा-8ĥेशीय तवकास कायाøम नसला
तरीही त्याच्या तवकासावर त्याचा कमीतकमी तीĄ पररणाम हxतx.
lD2]S 5lR Y_dPRा_t 8Yø]:
कंपÆयांनी तपरrतमडच्या तbाशी आतTाक 8त्पादने तयार करÁयासाOी अनेक 8पøम स्वीकारले
आहेत. भारतामध्ये तवपणनकते नZा वाQवणाöया आतTाक 8त्पादन संस्Tा स्Tापन कł शकतात
तसेच वस्तूंच्या तकंमती कमी करणे आतण आकारमानावर ल± क¤तþत कł शकतात.
8दाहरणाTा, तहंदnस्तान यnतनतलव्हर úाहकांना सनतसÐक शrÌपू, साबण लेतपत कागदाचे JxNे पाकीN
५ Łपयांपे±ा कमी तकंमतीचे तवकत आहे. ही 8त्पाडेनमर्े केली कमी माप/आकारमानाचे बदल
úाहकांची øयशĉी वाQवतात, जेणेकłन जेव्हा त्यांना गरज असेल तेव्हा ते ही 8त्पादने खरेदी कł
शकतील. आकारमानात मापात 8तरवलेली 8त्पादने मूb 8त्पादनांपे±ा वेगbी आहेत, परंतn तरीही
ते चांगले मूÐय देतात. तह 8त्पादने 8च्च दजााचे आतण 8पयnĉ असतात, ते तbागाbातील úाहकांना
अतर्क परवडणारे असतात.
ÖTाW (ldS_R) 8Yø]:
तपरrतमडच्या तbाशी असलेले तवतरण प्रततबंतर्त आहे, त्यामnbे कंपÆयांना úाहकांपय«त पxहxचणे
कOीण आहे. पnरवOा साखbी हे >क मxOे आव्हान असताना तदखील मध्यस्Tांची कमतरता असली munotes.in

Page 22

22विपणन व्यिस्थापन
तरी कंपनीला आपली 8त्पादने आतण प्रादेतशक पायाभूत सnतवर्ा तवकÁयास मदत कł शकते.
बहòराÕůीय तदµगजांनी तवतरण सnरbीत करÁयासाOी आतण तपरrतमडच्या तbाशी असलेÐया लGn
8īxजकांना तनर्ी 8पलब्र् कłन देÁयासाOी अनेक पावले 8चलली आहेत.
8दाहरणाTा, शĉी 8पøमाĬारे, तहंदnस्तान यnतनतलव्हर तलतमNेड (>चयू>ल) ने úामीण ±ेýातील
प्रतततनर्éना कyशÐय देÁयाची संकÐपना मांडली. जी त्यांच्या ±ेýांमध्ये यnतनलीव्हर 8त्पादनांची
GरxGरी जातहरात करतात. प्रादेतशक मतहला मनnÕयबbाच्या स±मीकरणाव्यततररĉ , यnतनतलव्हर
स्वदेशी कच्चा माल देखील वापरत आहे, ºयामnbे प्रादेतशक आतTाक वाQ हxते.
ldø^ dpĦी 8Yø]:
बीBपीमध्ये सवाात कमी तश±ण स्तर हा तवøय वृĦीच्या संदभाात, तवपणन संप्रेfणावर पररणाम
करणारा हा सवाात महत्वाचा तनर्ाारक आहे. बीBपी úाहक तनराशावादी असू शकतात, तसेच
खरेदीच्या तनणायासाOी काही 8च्चĂूंकडून मातहतीतमbÁयावर अवलंबून असू शकतात. अशा
úाहकांना तवपणकांना तचýांĬारे तकंवा तŌडी सार्ा संदेश देणे आवÔयक आहे. सध्या, बीBपी
úाहकांच्या खचााचा मxOा तहस्सा दuनंतदन भाकरी, Gर, ऊजाा आतण वाहतnकीवर खचा हxतx. प्रचार
संदेश देÁयाच्या 8पøमांमध्ये úाहकांच्या तश±णाच्या राÕůीय भावनांना तवøीचे प्रxत्साहन देÁयाचे
अप्रत्य± मागा Ìहणून समातवĶ केले जाऊ शकते.
8दाहरणासाOी NाNा चहाच्या “जागx रे” मxहीम हे भारतातील øांतीचे सnवणा 8दाहरण आहे. भारतीय
तŁणांना त्यांच्या मतदानाचा ह³क वNवावा असा आúह करÁयासाOी NाNा Nी या कंपनीने
जनआúह यास्वयंसेवी संस्Tेसxबत सहकाया कłन तह स्तnत्य मxहीम राबतवलेली आहे.
शेवNी, तपरrतमडच्या तbाशी 8त्पादने तवकणे हे त्याच्या Zायīाचे प्रमाण ल±ात Gेऊन खूप
Zायदेशीर आहे. तTातप, हे úाहक दuनंतदन 8त्पÆनाच्या ľxतांवर तNकून असÐयाने या बीBपी
úाहकांची यशस्वीररत्या तनवड करÁयासाOी आतण नZा तमbवÁयासाOी कंपÆयांना त्यांचे तवपणन
तम®ण तयार करÁयात नातवÆयपूणा असणे आवÔयक आहे. तकZायतशीर 8त्पादने तवकून, úाहकांना
त्या 8त्पादनांबĥल तशत±त कłन, तसेच प्रादेतशक आतTाक वाQ आतण स्वच्Jतेला प्रxत्साहन देऊन
तवपणनाचा 8ĥेश बीBपी बाजाराशी संबंर् तनमााण करणे असू शकतx. कंपÆयांनी बीBपीच्या
मयाातदत ±मता, आतTाक, तसेच संप्रेfण±मता ल±ात Oेवणे अत्यंत आवÔयक आहे. तपरrतमडच्या
तbाशी असलेÐया बाजाराचा तवस्तार केÐयाने कंपÆयांसxबत तवĵासाहाता आतण úाहकांची
बांतर्लकी तनमााण करÁयासाOी चांगÐया रचना, व्यवसाय यxजना आतण सामातजक तवपणनाची
मागणी केली जाते.
munotes.in

Page 23

23प्रकरण १ विपणन व्य िस्थापन आवण विपणन प्यथायािरण
ब. dाQRा_ा मÅयमिFª:
माचा २Ž२१ मध्ये Financial Express ने तदलेÐया ‘भारतातील मध्यमवगााचे वाQते महßव' या
लेखानnसार भारताच्या अनnकूल लxकसं´याशाľीय प्रवृ°ीनnसार >कूण लxकसं´येमध्ये कामगारांची
सं´या वाQवली आहे, मध्यमवगêयांच्या मxOzया प्रमाणावर तवस्ताराची पायरी तयार केली आहे.
तनरपे± दाररþzयातून बाहेर पडलेÐया मxOzया लxकसं´येचा 8दय आतण मध्यमवगाात प्रवेश करÁयाची
तयारी, नवीन गततशीलता तनमााण करेल. मध्यमवगााचे बहòआयामी स्वłप Bbखताना, मध्यम
वगााचा वाQता आकार मxजÁयासाOी सूàम आतTाक Gरगnती सवे±ण मातहती समú माहीतसह >कý
केली. जवbपास ““% भारतीय लxकसं´या मध्यमवगêयांच्या ®ेणीत सामील हxÁयाची अपे±ा
आहे. खरं तर, भारताची लxकसं´याशाľ चीन आतण अमेररकेच्या तnलनेत खूपच लहान असÐयाने,
२Ž२“ पय«त भारताचा मध्यमवगा जगातील सवाात मxOा (लxकांच्या सं´येनnसार) असू शकतx.
स्वातंÞयx°र भारतातील मध्यमवगêयांमध्ये हे ल±णीय वाQ आहे. १——१ मध्ये 8दारीकरणानंतर
खाजगी ±ेýातील नxकरीच्या संर्éमध्ये अनेक पNीने वाQ Lाली आहे. भारतीय मध्यमवगााच्या
वाQीमnbे खपामध्ये ल±णीय वाQ Lाली आहे. मrकतकÆसे यांच्या मते, २Ž२“ पय«त (अमेररका,
जपान, चीन आतण यnनायNेड तकंगडम नंतर) भारताचा वापर बाजार जगातील पाचव्या øमांकाचा
हx7ल.
तTातप, 8त्पÆनातील तवसंगती वाQÐयाचे पnरावे आहेत. तमडल³लास >Tvस प्रामn´याने जागततक
नकाशावर भरभराNीला येत असलेÐया 'नवीन' भारताच्या स्केतलंगशी जxडलेले आहेत, ºयामध्ये
>क प्रबb मध्यमवगााची आतTाक समृĦी आतण नuततकता, समस्याप्रर्ान अनÆय असली तरी राÕůाचे
प्रतीक आहे.
मध्यमवगêयांच्या आकार आतण øयशĉीमnbे त्यांच्यावर नजर Oेवणे महßवाचे आहे. मध्यमवगêय
सतत úाहक बाजार वाQवत आहे. 8पलब्र् काही अंदाजानnसार, भारताचा मध्यमवगêय खचा पnQील
१“ वfा«मध्ये ततÈपN हx7ल. स्वाय° 8त्पÆन वाQत असताना, खचााचे प्रमाण आतण úाहक खचााची
तवतवर्ता देखील वाQते. बाजारासाOी, भारतातील मध्यम वगा अशा प्रकारे 8त्कृĶ व्यवसाय संर्ी
सादर करतx. úाहकxपयxगी वस्तूंच्या तवøीचे प्रमाण जसे की दूरदशान संच (तNव्ही), मध्यमवगााला
मxबा7ल Zxन आर्ीच व्यापले गेले आहेत, परंतn आतTाक सेवा, तवमा 6त्यादी 8त्पादनांची >क
समकालीन ®ेणी वेगाने या तवभागाला पूणापणे पकडÁयासाOी स्वत: ला तयार करत आहे.
तवस्ताररत मध्यमवगêय आतण गतीमान भारतीय अTाव्यवस्Tेच्या गरजा पूणा करÁयासाOी तश±ण
तवकास आवÔयक आहे. सध्या, खाजगी तश±ण आतण तशकवणी स्पर्ाात्मक हxÁयासाOी आवÔयक
कyशÐये तमbवÁयासाOी अत्यावÔयक Ìहणून पातहले जातात. सावाजतनक तश±णाची गnणव°ा munotes.in

Page 24

24विपणन व्यिस्थापन
(तवशेfत3 8च्च तश±ण) सnर्ारणे तसेच, खाजगी आतण सावाजतनक खेbाडूंमध्ये अतर्क स्पर्ेला
प्रxत्साहन देणे हा मnĥा आहे. गेÐया काही दशकांपासून, मध्यमवगêय कnNnंबांना रxजगार कमी
LाÐयामnbे आतण संप°ीच्या Gसरणीमnbे बचतीचे मूÐय आतण स्Tावर मालमत्च्या°ेच्या तकंमतीत
Gसरण Lाली आहे. øेतडN काडाची तबले आतण 6तर कजा ZेडÁयात अडचणी या तचंतेच्या बाबी
आहेत. असे असूनही, मध्यमवगêय त्यांच्या स्वत3च्या भतवÕयाबĥल तसेच भारतीय अTाव्यवस्Tेच्या
भतवÕयाबĥल आशावादी राहतात.
.• 52S__ाÕůी^ ldYRW Y^ाªd_R / International Marketing Environment
आंतरराÕůीय तवपणन पयाावरण, तनयंतýत आतण अतनयंतýत शĉéचा संदभा देते जे जागततक
पातbीवर >खाīा व्यवसायाच्या / 8īxगाच्या तवपणन तनणायावर पररणाम करतात. आंतरराÕůीय
तवपणन वातावरण हे त्या GNकांचा समावेश आहे जे आंतरराÕůीय बाजारातील र्xरणे, कायाøम
आतण र्xरणांना आकार देतात. आंतरराÕůीय बाजारपेOांची प्रभावीपणे सेवा करÁयासाOी, >खाīा
व्यवसायाला आंतरराÕůीय तवपणन वातावरण यxµयररत्या समजून GेÁयाची गरज आहे. वेगवेगÑया
परदेशी बाजारपेOेत खरेदीदारांच्या गरजा, आवडीतनवडी आतण अपे±ा समान असतातच असे नाही.
पयाावरणीय Zरक >खाīा कंपनीच्या आंतरराÕůीय तवपणन तनणायावर पररणाम करतात.
52S__ाÕůी^ ldYRW Y^ाªd_RाIt ]n´^ GND: 42SFªS 5lR बाĻ dाSाd_R
आंतरराÕůीय तवपणन पयाावरण व्यवसायावर व 8īxगावर पररणाम करते. तवपणक समार्ानी
úाहकांना मूÐय देÁयाचे 8तĥĶ Oेवतात, Ìहणून त्यांना अंतगात वातावरण आतण बाह्य वातावरणाचे
मूÐयांकन आतण मूÐयमापन करणे आवÔयक आहे जे सूàम आतण समúल±ी मध्ये तवभागले गेले
आहे.
52S__ाÕůी^ ldYRW Y^ाªd_RाIt ÿा]n´^ाWt UxW GND 5htS.
) 42SFªS Y^ाªd_R
) बाĻ Y^ाªd_R
) 42SFªS Y^ाªd_R: अंतगात पयाावरण हे व्यवसायाशी संबंतर्त GNकांचा संदभा देते.
व्यवसायाशी संबंतर्त GNकांना तनयंýणीय GNक Ìहणून संबxर्ले जाते, कारण व्यवसायाचे
त्यांच्यावर तनयंýण असते आतण ते (तnलनेने सहज) ते बदलू शकतात. अंतगात पयाावरणामध्ये munotes.in

Page 25

25प्रकरण १ विपणन व्य िस्थापन आवण विपणन प्यथायािरण
कमाचारी, भyततक सnतवर्ा, संGNना आतण तवपणन तम®सारखे कायाात्मक सार्न, पयाावरणास
अनnłप GNकांचा समावेश हxतx.
कंपनीच्या अंतगात वातावरणात व्यवस्Tापन, तव°, संशxर्न आतण तवकास, खरेदी, संचालन
आतण लेखा यासार´या सवा तवभागांचा समावेश हxतx. या प्रत्येक तवभागाचा आंतरराÕůीय
तवपणन तनणायांवर पररणाम हxतx. 8दाहरणाTा, संशxर्न आतण तवकासामध्ये 8त्पादन सादर
कł शकणारी वuतशĶzये आहेत आतण लेखा तवपणन यxजनांच्या आतTाक बाजूंना माÆयता देते.
अंतगात वातावरणाचे त्वरीत परी±ण करÁयासाOी >क 8पयnĉ सार्न Ìहणजे 6ंúजीतील पाच
'म' Five M's Ìहणून Bbखले जाते. जे (Men, Money, Machinery, Materials and
Markets) मनnÕयबb, पuसा, यंýसामúी, सातहत्य आतण बाजारपेO हे आहेत. काहéमध्ये
सहावा >म समातवĶ असू शकतx, जx वेb हा >क मyÐयवान अंतगात संसार्न आहे. हे सवा
GNक कंपनीशी संबंतर्त GNक आहेत जे पूणापणे तनयंýणीय आहेत. आंतरराÕůीय बाजारात
प्रवेश करताना या सवा«चा तवचार करावा लागेल.
) बाĻ Y^ाªd_R: बाह्य पयाावरण व्यवसायाच्या बाहेरील GNकांचा संदभा देते. हे GNक
अतनयंतýत आहेत तकंवा आÌही असे Ìहणू शकतx की हे >खाīा कंपनीच्या तनयंýणाबाहेर
आहेत. बाह्य पयाावरणीय GNक जसे की आतTाक GNक, सामातजक-सांस्कृततक GNक,
सरकारी आतण कायदेशीर GNक, लxकसं´याशाľीय GNक, भyगxतलक GNक 6त्यादी
सामाÆयत3 अतनयंतýत GNक Ìहणून गणले जातात.
बाĻ Y^ाªd_R YnQt UxW \ाFा2]Å^t ld\ाFat KाSt:
अ. सूàम पयाावरण आतण
ब. समúल±ी पयाावरण.
4. goà] Y^ाªd_R: सूàम पयाावरण व्यĉी आतण संस्Tांपासून बनवले गेले आहे. जे कंपनीच्या
जवb आहेत आतण TेN úाहकांच्या अनnभवावर पररणाम करतात. त्यांना व्यवसायाच्या तात्काb
पयाावरणातील प्रभातवत करणारे GNक Ìहणून पररभातfत केले जाऊ शकते. जे व्यवसायाच्या
तनणायांवर आतण कायाप्रणालीवर TेN पररणाम करतात. यामध्ये, पnरवOादार, तवतवर् बाजार मध्यस्T
आतण सेवा संस्Tा, प्रततस्पर्ê, úाहक आतण समाज यांचा समावेश आहे.
) Yn_dOाUा_: तवपणन व्यवस्Tापकांनी पnरवOzयाची 8पलब्र्ता आतण पnरवOादारांशी संबंतर्त
6तर ů¤ड पाहणे आवÔयक आहे जेणेकłन úाहकांना मजबूत úाहक संबंर् तNकवून
OेवÁयासाOी आवÔयक वेbेत 8त्पादन úाहकांना तदले जा7ल. munotes.in

Page 26

26विपणन व्यिस्थापन
) ldYRW ]Å^ÖT: तवपणन मध्यस्T Ìहणजे पnनतवाøेता, भyततक तवतरण कंपÆया, तवपणन
सेवा >जÆसी आतण आतTाक मध्यस्T हxय. हे असे लxक आहेत जे कंपनीला अंततम
खरेदीदारांना त्याची 8त्पादने, जातहरात, तवøी आतण तवतरीत करÁयात मदत करतात.
भyततक तवतरण कंपÆया ही गxदामांसारखी तOकाणे आहेत जी कंपनीचे 8त्पादन साOवून
Oेवतात. तवपणन सेवा संस्Tा अशा कंपÆया आहेत जे तवपणन संशxर्न, जातहरात आतण
सÐला यासार´या सेवा देतात. आतTाक मध्यस्T Ìहणजे ब1का, पत कंपÆया आतण तवमा
कंपÆया अशा संस्Tा यामध्ये सहभागी असतात.
‘) úाhD: सूàम पयाावरणाचा आणखी >क पuलू Ìहणजे úाहक. úाहक बाजार, व्यवसाय बाजार,
सरकारी बाजार, आंतरराÕůीय बाजार आतण पnनतवाøेता बाजारासह तवतवर् प्रकारचे úाहक
बाजार आहेत. úाहक बाजार त्यांच्या वuयतĉक वापरासाOी तकंवा त्यांच्या Gरातील
वापरासाOी वस्तू आतण सेवा खरेदी करणाöया व्यĉéनी बनलेला असतx. व्यावसातयक
बाजारपेOेत त्या वस्तूंचा समावेश हxतx जे त्यांच्या स्वत3च्या 8त्पादनांच्या तवøीसाOी
वापरÁयासाOी वस्तू आतण सेवा तवकत Gेतात.
सरकारी बाजारपेOेत सरकारी >जÆसी असतात ºया सावाजतनक सेवांच्या तनतमातीसाOी माल
खरेदी करतात तकंवा ºयांना गरज असते त्यांना माल हस्तांतररत करतात. आंतरराÕůीय
बाजारपेOेत 6तर देशांतील खरेदीदारांचा समावेश हxतx आतण मागील ®ेणीतील úाहकांचा
समावेश हxतx.
’) ÖYVªD: स्पर्ाक सूàम वातावरणातील GNक देखील आहेत आतण वस्तू आतण सेवांसाOी
समान @Zर असलेÐया कंपÆयांचा समावेश करतात. स्पर्ाात्मक राहÁयासाOी कंपनीने
स्वत3चे आकार आतण 8īxगातील स्Tान तवचारात Gेताना त्यांचे सवाात मxOे प्रततस्पर्ê कxण
आहेत याचा तवचार केला पातहजे. कंपनीने त्यांच्या प्रततस्पध्या«वर सामररक Zायदा तवकतसत
केला पातहजे.
“) g]ाK: सामाÆय जनता कंपनीवर मxOzया प्रमाणावर पररणाम कł शकते कारण त्यांच्या
ŀĶीकxनात कxणताही बदल, सकारात्मक असx की नकारात्मक, तवøी वाQू तकंवा कमी हxऊ
शकते. सामाÆय जनता ही बहòतेक वेbा कंपनीचा úाहक आर्ार असते. कंपनीच्या कृतéवर
तनब«र् Gालणारे कायदे आतण कायदे कłन सरकारी जनता कंपनीवर पररणाम कł शकते.
नागररक- अ³शन पतब्लकमध्ये पयाावरण गN आतण अÐपसं´यांक गNांचा समावेश आहे
आतण ते >खाīा कंपनीच्या कृतéवर प्रij तवचाł शकतात. स्Tातनक लxक शेजारच्या आतण
समnदाय संस्Tा आहेत. munotes.in

Page 27

27प्रकरण १ विपणन व्य िस्थापन आवण विपणन प्यथायािरण
ब. g]úa±ी Y^ाªd_R.
समúल±ी पयाावरण कमी तनयंýणीय आहे. स्Tूल /समúल±ी पयाावरणात व्यापक जागततक
समाजातून मxOzया प्रमाणावर सवासमावेशक प्रभाव (जे सूàम पयाावरणावर पररणाम करतात)
असतात. समúल±ी पयाावरणात संस्कृती, राजकीय समस्या, तंý²ान, नuसतगाक वातावरण, आतTाक
समस्या आतण लxकसं´याशाľीय GNक यांचा समावेश हxतx.
आपण वvल-माNाचे 8दाहरण बGू: वvल-माNासाOी, व्यापक जागततक समúल±ी पयाावरण तनतIJतपणे
त्याच्या व्यवसायावर पररणाम करेल आतण यापuकी बरेच GNक खूपच अतनयंतýत आहेत. वvल-माNा
मn´यत3अमेरीकेमध्ये पण आंतरराÕůीय बाजारपेOेत व्यापार करते. 8दाहरणाTा úेN तāNनमध्ये वvल-
माNा ASDA: Associ ated Dairies (British Supermarket Chain) Ìहणून व्यापार करतx.
वvल-माNाला तāNनमर्ील स्Tातनक प्रTा आतण पĦती जसे की ब1क सnĘzया आतण 6तर स्Tातनक सण
6त्यादी तवचारात Gेणे आवÔयक आहे.
अनेक GNक आंतरराÕůीय पयाावरणाची तनतमाती करतात: ºयामध्ये सामातजक, सांस्कृततक,
राजकीय, कायदेशीर, स्पर्ाात्मक, आतTाक आतण तंý²ान या GNकांचा समावेश हxतx. व्यवसाय
संस्Tेला आंतरराÕůीय बाजरपेOेत काम सnŁ करÁयाचा तनणाय GेÁयापूवê प्रत्येकाचे मूÐयमापन करणे
आवÔयक आहे.
) gा]ाlKD/gा2ÖDplSD Y^ाªd_R: सामातजक/सांस्कृततक पयाावरणात तवपणन प्रणालीमध्ये
र्ातमाक, कyNnंतबक, शu±तणक आतण सामातजक प्रणालéचा प्रभाव असतx. जे 8त्पादक त्यांची
8त्पादने परदेशात बाजारात आणू 6तच्Jतात ते परदेशी संस्कृतéसाOी अत्यंत संवेदनशील
असू शकतात. मूb देश आतण परदेशी राÕůांमर्ील Zरक लहान वाNू शकतात, परंतn या
Zरकांकडे दnला± करणारे तवपणक तवपणन कायाøम राबवÁयात अपयशाचा र्xका पत्करतात.
सांस्कृततक Zरक तवचारात न Gेणे हे परदेशात तवपणन अपयशाचे >क प्राTतमक कारण आहे.
हे काया वाNते तततके सxपे नाही कारण संस्कृतीची तवतवर् वuतशĶzये समानतेचा Ăम तनमााण
कł शकतात. अगदी सामाÆय भाfा देखील अTा लावÁयाच्या समानतेची हमी देत नाही.
8दाहरणाTा, अमेररकेत úाहक तवतवर् तकराणा 8त्पादनांचे "डबे" खरेदी करतात, परंतn तāतNश
"तNन" खरेदी करतात. अनेक सांस्कृततक Zरक तवपनकाना त्यांची 8त्पादने परदेशात
बाजारात आणÁयाच्या प्रयत्नात अडचणी आणू शकतात.
यामध्ये खालील गxĶé समातवĶ हxतात:
१) भाfा,
२) रंग munotes.in

Page 28

28विपणन व्यिस्थापन
‘) सीमाशnÐक आतण तनतfĦ,
’) मूÐये,
“) सŏदयाशाľ,
”) वेb,
•) व्यवसाय तनयम,
–) र्मा, आतण
—) सामातजक संरचना.
) _ाKDì^ Y^ाªd_R: परदेशातील राजकीय पयाावरण भारतापे±ा बरेच वेगbे आहे. बहòतेक
राÕůांना स्वावलंबी बनÁयाची आतण 8वाररत जगाच्या ŀĶीने त्यांचा दजाा 8ंचावÁयाची 6च्Jा
असते. हे राÕůवादाचे सार आहे. अनेक राÕůांमध्ये अतस्तत्वात असलेÐया राÕůवादी
भावनेमnbे त्यांना 6तर देशांच्या तवपणन संस्TांसाOी अत्यंत हातनकारक अशा पĦतéमध्ये
गnंतÁयास प्रवृ° केले.
8दाहरणाTा, परदेशी सरकार तवपणन कायाøमांमध्ये खालील प्रकारे हस्त±ेप कł शकतात:
अ) वस्तू आतण सेवांच्या पnरवOा आतण तवतरणासाOी करार
ब) ůेडमाका, ā1ड नेम आतण बxर्तचÆहाची नŌदणी आतण अंमलबजावणी
क) पेNंN
ड) तवपणन संप्रेfणे
6) तकंमत
Z) 8त्पादन सnर±ा, स्वीकायाता / स्वीकाराहाता आतण पयाावरणीय समस्या
‘) Dा^Uteी_ Y^ाªd_R: देशांच्या कायदेशीर पयाावरणामnbे व्यवसाय अनेक प्रकारे प्रभातवत
हxतात. कायदेशीर पयाावरण केवb व्यवसायाशी संबंतर्त तवतवर् कायदे आतण तनयमांवर
आर्ाररत नाही, हे कायīाचे तनयम, परदेशी लxकांĬारे कायदेशीर प्रणालéमध्ये प्रवेश, खNले
प्रणाली 6त्यादी GNकांĬारे देखील पररभातfत केले जातात. कायदेशीर पयाावरणातील बदल,
कायīाचे तनयम, कायदे आतण कायदेशीर प्रणाली परदेशी व्यवसाय संस्Tांना सं´या तकंवा
भागात प्रभातवत करतात.
कायदेशीर पयाावरणामnbे प्रभातवत LालेÐया व्यवसायाची प्रमnख ±ेýे खाली सूचीबĦ आहेत:
१) रxजगार आतण ®म संबंर्ी कायदे आंतरराÕůीय बाजारपेOेत कामगारांच्या
व्यवस्Tापनावर पररणाम करतात. munotes.in

Page 29

29प्रकरण १ विपणन व्य िस्थापन आवण विपणन प्यथायािरण
२) परदेशी देशांमर्ील वेगवेगbे कायदे परकीयांĬारे करÁयासाOी केला जाणारा
तव°पnरवOा तनयंतýत करतात. काही देशांमध्ये, परदेशी कंपÆयांना स्Tातनक
Oेवी/तनर्ीमध्ये प्रवेश प्रततबंतर्त आहे.
‘) जगभरातील तवतवर् देशांमध्ये 8त्पादनांचे तवपणन, तवशेfत: अÆन 8त्पादने, Cfर्े,
Gातक सातहत्य आतण र्xरणात्मक 8त्पादने यासंबंर्ी तवतवर् कायदे आहेत.
’) देश तवतवर् कायदे आतण तनयमांĬारे तंý²ान तवकतसत आतण वापरÁयाचे तनयंýण
आतण तनयमन करतात.
“) बöयाच देशांमध्ये वेगवेगbे कायदे आतण तनयम आहेत जे परदेशी लxकांच्या
व्यवसायाच्या मालकीवर पररणाम करतात.
”) देश परदेशात पuसे पाOवणे आतण नZा परत करणे तनयंतýत /प्रततबंतर्त करतात.
•) काही देश कामकाज बंद करÁयाचे तनयमन करतात आतण काही देशांमध्ये व्यवसायांना
दnकान बंद करÁयाची परवानगी नाही. तवशेfत: जेव्हा त्यांनी परदेशी कंपÆयांकडून हमी
आतण हमी असलेली 8त्पादने तवकली आहेत.
–) जगभरातील तवतवर् देशांनी वेगवेगbे व्यापार आतण गnंतवणूक तनयम लागू केले आहेत.
—) देशांना त्यांच्या स्वत3च्या कराची आवÔयकता, प्रणाली आतण कायदे आहेत.
१Ž) कंपÆया तवतवर् ®ेणीतील लेखा अहवालाच्या आवÔयकतांवर देखील तभÆन आहेत.
११) जगभरातील देशांनी व्यवसायावर पररणाम करणारे पयाावरणीय तनयम देखील
सतøयपणे अंमलात आणले आहेत.
’) Sा2lýD Y^ाªd_R: 8त्पादन, मातहती प्रणाली, तवपणन 6त्यादéसह आंतरराÕůीय बाजाराच्या
कायाप्रणालीच्या सवा ±ेýांवर तंý²ानाचे ²ान प्रभातवत करते. आंतरराÕůीय तवपणकाने
तांतýक तवकास आतण त्याच्या >कूण कायाप्रणालीवर त्याचा प्रभाव समजून Gेतला पातहजे.
तवपणन बnतĦम°ा प्रणाली (माकेतNंग 6ंNेतलजÆस तसस्Nीम) आंतरराÕůीय यवसायाला 6तर
8पøमांची तांतýक तदशा जाणून GेÁयासाOी आतण स्पर्ाात्मक राहÁयासाOी स्वत3चे तंý²ान
अīयावत करÁयास मदत कł शकते. व्यवसायाची तांतýक ±मता वाQवÁयासाOी संशxर्न
आतण तवकास (आर अ1ड डी) ची महत्वाची भूतमका आहे.
नवीन तंý²ान हे नवीन बाजारपेO आतण नवीन संर्ी तनमााण करतात. तTातप, प्रत्येक नवीन
तंý²ान जnÆया तंý²ानाची जागा Gेते. LेरxúाZीमnbे काबान-पेपर 8īxगाला र्³का बसला,
संगणकाने NायपरायNर 8īxगाला र्³का बसला आतण असे अनके 8दाहरणे आहेत. munotes.in

Page 30

30विपणन व्यिस्थापन
कxणताही आंतरराÕůीय तवपणक जेव्हा नवीन तंý²ानाकडे दnला± करतx तकंवा तवसरतx तेव्हा
त्यांचा व्यवसाय कमी Lालेला असतx. तवपणकाने तांतýक वातावरण जवbून पातहले पातहजे.
ºया कंपÆया तांतýक बदलांशी जnbवून Gेत नाहीत, त्यांची 8त्पादने लवकरच जnनी वाNू
लागतील.
संशxर्न आतण तवकास खचाामध्ये अमेररका जगाचे नेतृत्व करते. शाľ² आज सyर ऊजाा,
6लेत³ůक कार आतण ककारxगाच्या 8पचारांपासून तवतवर् आĵासक नवीन 8त्पादने आतण
सेवांवर संशxर्न करीत आहेत. या सवा संशxर्नांमnbे तवपणकाला सध्याच्या अपेत±त
मानकांनnसार आपली 8त्पादने तस्Tर करÁयाची संर्ी तमbते. प्रत्येक बाबतीत आव्हान केवb
तांतýकच नाही तर व्यावसातयक देखील आहे ºयाचा अTा असा आहे की मxOzया प्रमाणावर
जमा हxणारे 8त्पादन तयार करणे.
>खाīा राÕůाच्या तांतýक तवकासाची पातbी तेTे व्यवसाय करÁयाच्या आकfाकतेवर तसेच
संभाव्य कायाप्रणालीच्या प्रकारावर पररणाम करते. तवकतसत राÕůांतील तवपणक अनेक
तांतýक प्रगती गृहीत र्ł शकत नाहीत. ते कमी तवकतसत राÕůांमध्ये 8पलब्र् नसतील.
“) 5lTªD Y^ाªd_R: व्यवसायासाOी यxµय तवपणन संर्ी BbखÁयासाOी आंतरराÕůीय
तवपणक / तवøेते जागततक बाजारातील आतTाक पयाावरणीय चल समजून GेÁयाचा प्रयत्न
करते.
आतTाक वातावरणात खालील आतTाक चलनांचा समावेश आहे:
१) राÕůीय 8त्पÆन
२) सकल देशांतगात 8त्पादन (GDP)
‘) Cīxतगक रचना
’) चलन ÉलxतNंग (8Gडा/तनतIJत) मnĥा
“) मागणीचे नमnने
”) देय तशÐलक (बीBपी) तस्Tती
•) अTाव्यवस्Tेचा आर्ार (आयात/तनयाात)
–) आतTाक वाQीचा दर
—) व्यावसातयक नमnना
१Ž) महागा7ची तस्Tती
११) úाहक गततशीलता. munotes.in

Page 31

31प्रकरण १ विपणन व्य िस्थापन आवण विपणन प्यथायािरण
देशानnसार आतTाक पररतस्Tती बदलते. 8त्पÆनाचे स्तर आतण राहणीमान, 8त्पÆनाचे परस्पर
तवतरण, आतTाक संGNना आतण व्यावसातयक रचना 6त्यादéमध्ये Zरक आहेत. हे GNक
बाजाराच्या पररतस्Tतीवर पररणाम करतात. देशाच्या तवकासाची पातbी आतण त्याच्या
अTाव्यवस्Tेचे स्वłप त्यामध्ये कxणत्या प्रकारच्या 8त्पादनांचे तवपणन केले जाऊ शकते
याबĥल त्यामध्ये वापरले जाणारे तवपणन र्xरण सूतचत करेल.
8च्च 8त्पÆन असलेÐया देशांमध्ये, मxOzया प्रमाणात úाहकxपयxगी वस्तूंसाOी चांगली
बाजारपेO आहे. परंतn कमी 8त्पÆन असलेÐया देशांमध्ये तजTे मxOzया गNाला त्यांच्या मूलभूत
गरजांसाOी देखील पnरेसे 8त्पÆन नाही, अशा तOकाणची पररतस्Tती अगदी वेगbी आहे.
>खाīा राÕůाची आतTाक पररतस्Tती वस्तू आतण सेवांची तनतमाती करÁयाची सध्याची आतण
संभाव्य ±मता दशावते. बाजाराच्या संर्ी समजून GेÁयाची गnŁतकÐली राÕůाच्या आतTाक
वाQीच्या NÈÈयाच्या मूÐयांकनात आहे.
”) ÖYVाªÂ]D Y^ाªd_R: आंतरराÕůीय पयाावरण र्xरणांची प्रभावीपणे यxजना करÁयासाOी,
आंतरराÕůीय बाजारपेOेत आंतरराÕůीय बाजारातील स्पर्ाात्मक पररतस्Tतीबĥल चांगÐया
प्रकारे मातहती असणे आवÔयक आहे.
स्पर्ाात्मक वातावरणामध्ये खालील GNकांचा समावेश हxतx:
अ) स्पर्ेचे स्वłप
ब) स्पर्ाक
क) सहभागéनी वापरलेली सामररक शľे
ड) स्पर्ेचे तनयम
आंतरराÕůीय बाजारात प्रवेश करणे हे देशांतगात बाजारपेOेत करÁयासारखेच असते, त्यामध्ये
>खादा व्यवसाय त्या बाजारात संसार्ने गnंतवून तभÆन Zायदा तमbवÁयाचा प्रयत्न करतx.
बöयाचदा स्Tातनक कंपÆया अनnकरण र्xरणे स्वीकारतात. जेव्हा ते यशस्वी हxतात, तेव्हा
त्यांच्या स्वत3च्या देशाच्या अTाव्यवस्Tेला चांगली चालना तमbते. जेव्हा ते यशस्वी हxत
नाहीत तेव्हा बहòराÕůीय कंपÆया अनेकदा त्यांना खरेदी करतात.
जपानी तवपणकानी 8त्पादन खचा व्यवस्Tातपत करÁयासाOी >क ŀतĶकxन तवकतसत केला
आहे ºयामnbे त्यांना अमेररकन स्पर्ाकांपे±ा स्पर्ाात्मक Zायदा तमbाला आहे. >क सामाÆय
अमेररकन कंपनी नवीन 8त्पादनाची रचना करेल आतण नंतर खचााची गणना करेल. munotes.in

Page 32

32विपणन व्यिस्थापन
जपानमध्ये, >खादी कंपनी सहसा बाजारपेO स्वीकारÁयास तयार असते असा अंदाज
असलेÐया तकंमतीवर आर्ाररत लàय खचाासह प्रारंभ करते. 8त्पादन तडLायनर आतण
अतभयंत्यांना नंतर खचााचे लàय पूणा करÁयाचे तनदेश तदले जातात. हा ŀतĶकxन
व्यवस्Tापकांना 8त्पादनाच्या तकंमतीबĥल कमी आतण बाजारातील वाNा तमbवÁयाच्या
भूतमकेबĥल अतर्क काbजी करÁयास प्रxत्सातहत करतx. Txड³यात, >न7सी, तनसान, शापा
आतण NxयxNा सार´या जपानी कंपÆयांमध्ये, 8त्पादन कÐपना बाजारात आणÁयाचा आरxप
असलेÐया संGाने 8त्पादन तकंमतीचा अंदाज लावला आहे ºयाĬारे 8त्पादन बाजारात
अपील हxÁयाची श³यता आहे.
या पतहÐया महत्वाच्या तनणायापासून 6तर सवा अनnसरण करतात. तवøी तकमतीमर्ून
आवÔयक नÉयाचा तहस्सा वजा केÐयानंतर, यxजनाकताा प्रत्येक GNकाचे अंदाज तयार
करतात जे 8त्पादनाची तकंमत बनवतात ºयामध्ये अतभयांतýकी, 8त्पादन तवøी आतण
तवपणन यांचा समावेश हxतx. अमेररकन कंपÆया 8त्पादने बनवÁयाकडे कल Oेवतात,
8त्पादन तयार करÁयासाOी तकती खचा येतx हे Oरवातात आतण नंतर तवचारा करतात की
8त्पादन Zायदेशीर तकंमतीत तवकले जाऊ शकते का? बाजारपेO काय देÁयास तयार असेल
याचे मूÐयमापन न करÁयाची अमेररकी कंपÆयांची प्रवृ°ी आहे.
आंतरराÕůीय तवपणक स्पर्ाा हाताbू शकतात ते खालीलप्रमाणे आहेत.
अ) स्पर्ाकांबĥल यxµय ²ान
ब) स्पर्ाकांच्या 8तĥĶांचे ²ान
क) स्पर्ाकांच्या र्xरणांचे ²ान
ड) स्पर्ाकांच्या प्रतततøया पĦतéचे ²ान
6) स्पर्ाकांच्या सामÃया आतण कमकnवतपणाचे ²ान.
.– सारांश / Summary
तवपणन पयाावरणात अंतगात आतण बाह्य दxÆही तøयाकलाप असतात. जसे की, तनयंýणीय आतण अ
तनयंतýत करÁयायxµय GNक. तवपणन व्यवस्Tापन हे या GNकांशी सnसंवाद सार्Áयाबĥल आहे आतण
त्याच्या जागततक काया«साOी आंतरराÕůीय तवपणन पयाावरण ल±ात Gेते.
तनÕकfाासाOी, सूàम आतण समúल±ी अशा दxÆही GNकांचा व्यवसायाच्या यशावर मजबूत प्रभाव
आहे. व्यवसायाची प्रत्येक तनवड या दxन पयाावरणांवर अवलंबून असते. व्यवसाय तवपणन munotes.in

Page 33

33प्रकरण १ विपणन व्य िस्थापन आवण विपणन प्यथायािरण
तøयाकलाप या GNकांवर आर्ाररत असले पातहजेत जेणेकłन व्यवसाय 8त्पादक राहतील आतण
बाजारात त्यांची प्रतततķत तस्Tती कायम राहील.
.— स्िाÅयाय / Exerci se
खाली द्दUलेल्या YयाªयांमVील सिाªत यxµय उ°र द्दनिPा -
१ ___________________________ च्या मते, “द्दवपणन हे >क संघNनाÂमक काया
आद्दण प्रद्दøयांचा समूह आहे ºया Ĭारे ग्राहक [नद्दवणे, ग्राहक, भागीदार आद्दण समाजासाOी
मूल्य 4सलेल्या @Zर तयार करणे, Âयाचे सं²ापन / संप्रेषण करणे, मोOzया प्रमाणात
द्दवतåरत करणे आद्दण देवाणघेवाण करÁयाचा समावेश होतो”.
(4मेåरकन द्दवपणन संघ, कxNलर, माका बगेस, आमास्ůा1ग
२ ___________ जागेची सnतवर्ा तनमााण करते.
(खरेदी, तवकणे, वापर, वाहतूक)
‘) >खाīा कंपनीच्या सूàम वातावरणात ___________ वगbता पnQील सवा गxĶéचा तवचार
केला जा7ल.
(राजकीय शĉी, तवपणन साखbी कंपÆया, समाज, úाहक)
’) लxकसं´याशाľीय, आतTाक, नuसतगाक, तांतýक, राजकीय आतण सांस्कृततक शĉी कxणत्या
पयाावरणाचा भाग आहेत?
(समúल±ी पयाावरण, सूàम पयाावरण, साखbीबĦ केलेले पयाावरण, जागततक पयाावरण)
“) ________________ कंपनीला त्याचा माल आतण सेवा तयार करÁयासाOी आवÔयक
संसार्ने पnरवतात.
(स्पर्ाक साखbी, तवपणन मध्यस्T, पnरवOादार, सेवा प्रतततनर्ी)
8°_: ) अमेåरकन द्दिYणन संघ ) dाhSoD ‘) _ाKDì^ eĉì ’) g]úa±ी Y^ाªd_R. “) Yn_dOाUा_
खालील द्दिVाने खरी 5hेत कì चnकìची 5hेत ते सांFा -
१. जगभरातील आतTाक संकN हे स्Tूल /समúल±ी पयाावरणीय शĉीचे 8दाहरण आहे.
२. तवपणन काया संस्Tेच्या अंतगात पयाावरणाचा भाग आहे. munotes.in

Page 34

34विपणन व्यिस्थापन
३. ²ान हस्तांतरण हा राजकीय पयाावरणाचा >क भाग आहे.
४. सूàम पयाावरणावर कंपनीचे तनयंýण नसते.
५. भारतीय मध्यमवगााचा असा अंदाज आहे की मध्यमवगêय लxकसं´येच्या ’Ž N³³यांपे±ा
कमी आहेत.
(E_t: ,  ExNt: ‘, ’, “)
जxPी जnbिा - Fट अ [ Fट [ १. समाज 4 प्रततमा २. पnरवOादार [ तवतनमय दर तस्Tरता ‘. मध्यस्T क तत्सम प्रकारची 8त्पादने आतण सेवा ’. स्पर्ाक P वस्तू आतण सेवांचे तवतरण “. आतTाक GNक 6 कच्चा माल
खालील प्रijांची सद्दिस्तर उ°रे द्दलhा -
१. तवपणन व्यवस्Tापनाची गरज आतण महßव स्पĶ करा.
२. तवपणन व्यवस्Tापनाची काये स्पĶ करा
‘. भारताच्या तवतशĶ संदभाासह सूàम आतण समúल±ी पयाावरण तलहा
’. भारतात 8दयxÆमnख तवपणन संर्ी: तपरrतमडच्या तbाशी तवपणन.
“. वाQत्या मध्यमवगाावर >क Nीप तलहा.
”. आंतरराÕůीय तवपणन पयाावरण स्पĶ करा.
ٟ ٟ ٟ ٟ ٟ ٟ

munotes.in

Page 35

35प्रकरण २  सपर्धेची समज आव ण रणनीतीक विपणन
GND   ÖYV¥Img]K5lR_RWmSmDldYRW 
ȬȿȵȶɃɄɅȲȿȵȺȿȸȴɀȾɁȶɅȺɅȺɀȿȲȿȵɄɅɃȲɅȶȸȺȴȾȲɃȼȶɅȺȿȸ 

GND_IWk
.Ž. 8ĥte
.. ÿÖSkdWk
.. ldYRW_RWmSm
.‘. _RWmSmDldYRWlW ^xKW ÿlø^tSma NÈYt
.’. (>gPÊÐ^nBNm) ldĴtfR
.“. ]k^Dta YxNªgª ^k2It YkI eĉìIt ÿkłY
.”. ÖYV¥It ldĴtfR
.•. gk_k2e
.–. ÖdkÅ^k^
.Ž. 8ĥte / Objective
8Yx_xĉ ÿD_Rk¸^k 4Ë^kgk42Sm lel±S Ekama ]nUzīk2 g2U\kªS ]klhSm l]bdn eDta.
ldYRW _RWmSm ÌhRKt Dk^?
ldYRW lW^xKW ÿlø^tSma NÈYt DxRSt 5htS?
>g PÊÐ^n B Nm ldĴtfR ÌhRKt Dk^?
YxNªgª ^k2It YkI eĉìIt ÿkłY Dk^ 5ht?

munotes.in

Page 36

36विपणन व्यिस्थापन
.. ÿÖSkdWk / Introduction
ldYRW_RWmSm

lÓUSm^dfªdklRº^YUdmekEt¸^k, gýSmW]VmaduDlÐYDldf^-ldYRWÓ^dÖTkYW
Ó^kdgkl^DGND)]VmaÿD_RUxW[k[S5YR]klhSGtÁ^kIkÿ^ÂWD_Rk_5hxS.
ldYRWĻkeÊUkIk8ÐatED_SkIgdªÿT]5YÐ^kUnĶmg]x_8\t_khStStÌhRKtI, ]xO^k
ÿ]kRkSmaKklh_kSm , ÿlgĦm5lR7S_]kÅ^]t.ldYRWkg2U\kªSmalhLkamgdªgk]kÆ^
]klhSm.YRldYRWk[k[SgExa4Ë^kgk42Sm4gtaà^kS^tStlD, ldYRWlhgk]å_D ,
_RWmSmD5lRldleĶ4emÓ^dÖTk5ht.[kKk_YtOt]Vma dkQSmÖYVkªÂ]DSk5lR
8ÂYkUWk2¸^k[hòY^kª^mD_Rk]nbt, ldYRW Ó^dÖTkYDkg , g2ÖTt¸^k42lS]8ÂYklUS
8ÂYkUWk¸^k[kKk_mD_RkgkOm5lTªD, gk]klKD5lR_kKDì^ŀĶz^k ^xµ^SgtI_RWmSmD
lWRª^¶^kdkakFSx.S2ý²kWSgtI62N_WtN¸^køk2Sm]nbt42Dì^Digital) ldYRWkWt]xOmKkFk
Ó^kYam5ht.Â^k]nbtIldYRWg2U\kªSmalWRª^GtÁ^kgkOm, ldYRW±týkSmaS²5lRldleĶ
KkRDk_4Ô^kÓ^ĉéIkg2G, Ó^kdgkl^Dg2ÖTk^k2WmlW]kªRDtatak4gSx.lWRª^kIm
42]a[KkdRmD_SkWkDxRÂ^kNÈ^kd_lDSm, DxRm, DnOt, Dgt, Dk^-]WnÕ^[b, 5lTªD,
Sk2lýD5lR7S_GNDk2¸^kdkY_k [k[S^xµ^lWRª^¶^kdkakFSx
8Uk.dkhWlWl]ªSm±týkSldīnS]xNk_FkP^k2¸^k^tÁ^kWt, dkhWldYRWWk]Å^t]xOt[UaGPoW
^tS5htS.KmdkÔ]62VWk¸^k4YnWlWªl]ªSme]FnRV]ªSgtIKkFlSDhdk]kW[Uakd_KmdkÔ]
62VWkIkhxRk_kGkSDYå_Rk]dg2\kÓ^UmGª5lTªDZk^UkSgtI7S_Dk_RkÖSddkhW
lWl]ªSm±týkSma4úFÁ^D2YÆ^k2WmldīnSdkhWlWl]ªSmd_aà^D¤lþSDtat5ht.4Ô^kmunotes.in

Page 37

37प्रकरण २  सपर्धेची समज आव ण रणनीतीक विपणन
4úFÁ^ D2YWmYuDì, NkNk D2YWmWt [kKk_YtOtS (NkNk Wt³gW 7Óhm) dkhW [kKk_YtOtS 5Rat
Â^kdtbtg D2YWmWt, euate I2þ, 6atl³ůD ]xl[laNm l[lLWtg 5lR DvYō_tN ÖůrNtKmIt
4Å^±k2Wngk_, D2YWmIt ldYRW Vx_RkIt a± D¤lþS 4ek Dk^ªø]k2]Å^t \kF GtRt 5ht º^k]Å^t
IkIRm-dkhW IkadRtIt 4Wn\d g]kldĶ 5htS. Kt Dì, g2\kÓ^ úkhDkg WdmW 4Wn\d SgtI
Â^k2¸^k Ĭk_t ]ylED Kklh_kS 5lR 6S_ úkhDkg ÿT] Ueê 4Wn\dkgkOm 8īnĉ D_St. ^k
4Wn\dkak IkaWk UtÁ^kgkOm D2YWmWt ]n2[7, lUÐam 5lR [¤Fanł]Vma NkNk øx]k UnDkWk2W]Å^t
NkNk Wt³gW 7Óhm 5\kgm ÿkÂ^l±D [k2VRm ÖTklYS Dtam hxSm.
D2YWmWt úkhDkg lWl]ªS ldīnS dkhWk2Ik 5REm KkÖS 5W2U ¶^tÁ^kgkOm, g2\kÓ^ úkhD 5lR
>a’4Zk^_L’Affaire) YkhòRt lW^l]S dkhW IkadÁ^k¸^k ldY_mSldÖSk_mSIkIRm - dkhW
IkadÁ^kIk 4Wn\d UtÁ^kg g±] 4gSma 4gt D¤þ ]n2[7¸^k ldøxbm ^tTma FxU_tK dW ^tTt
ÖTklYS Dtat. gU_ D¤þk¸^k [kKk_mD_RkgkOm D2YWmWt Ztg[nD, NzldN_ d 62ÖNkúk] 4Ô^k
g]kK ]kÅ^]k2Ik dkY_ DłW g2\kÓ^ úkhDk2gkOm ldetf YkgtgIm gx^ 8YaÊV DłW lUam
hxSm
.. ldYRW_RWmSm / Marketing Strategy
ldYRW _RWmSmIk ]n´^ 8ĥte ldleķ 8ÂYkUW [kKk_kS g2ÖTtIt 8ĥmĶ gkÅ^ D_Á^kgkOm
ldYRW g2gkVWt 5lR lø^kDakYk2It ÿ\kdmYRt dkNY 5lR g]Æd^ D_Rt hx^. ÌhRoW ldYRW
_RWmSm¸^k Ó^kĮm¸^k lWRª^k]Å^t aà^-[kKk_ ld\kF 5lR Ut8 DtatÐ^k 8ÂYkUW ]klaDk ^k2Ik
YkOYn_kdk D_kdk akFSx. ]F, D2YÆ^k ldYRW l]l®S GNDk2¸^k Ik2FÐ^k g]kDlaS Dk^ªø]kIm
^xKWk [WdoW ÖYVkªÂ]D Zk^Uk 5lR g]Æd^ gkVSkS. (dvD_, [v^P,ar_tIt——)
“ldYRW _RWmSm hm D2YWmIm >D2U_mS ldYRW aà^t 5lR 8ĥmĶt 5htS. Km >DkI ldÖSpS
^xKWtS >DlýS Dtat KkSt.”
D2YWmIm _RWmSm º^kS Â^k2¸^k ldYRWkSma ÿÂ^tD aà^ g]kldĶ 5ht. hk >D Ó^kYD ldYRW
ŀĶmDxW 5ht. _ (>g75_YmDxlPlKNaldYRW )
]oa\oSYRt, D2YWmIm >DoR ldYRW _RWmSm ÌhRKt [kKk_YtOtSma ÖYVkªÂ]D ]nþk. >D2U_ ldYRW
Vx_R S^k_ D_Á^kgkOm ldYRW ÿ^ÂWk2¸^k gdª Yå_]kRk2It >DýmD_R 5dÔ^D 5ht. _
(Dn2PmZ, ÖNma5lRFxdxWm )
ldYRW_RWmSm , hk >D ]oa\oS ŀĶmDxW 5ht º^k^xFt, Ó^dgk^ >DD 5Yam 8ĥmĶt gkÅ^
D_Á^kgkOm dkY_ta 5lR º^k]Å^t ]xOz^k [kKk_YtOtd_ma ldÖSpS lWRª^, [kKk_YtOtSma lÖTSm
5lRl]®R, 5lR ldYRW EIkª¸^k dkNYkIk g]kdte 4gSx. _ (lZlaYDxNa_ )
"_RWmSm hm DpSmIm lD2dk Vx_RkÂ]D ^xKWk 4gSt Km ]n´^ lD2dk g2YoRª 8ĥmĶ gkÅ^
D_Á^kgkOm lWl]ªS Dtatam 4gSt." _ (@³gZPªeÊUDxe) munotes.in

Page 38

38विपणन व्यिस्थापन
gxÈ^k eÊUkS gk2Fk^It LkÐ^kg, g2ÖTtIm ldYRW _RWmSm hm g2YoRª 5lR 4Y_kKt^ ^xKWk
lD2dk gkVW 4gSt. Kt EkgDŁW g2ÖTtIt ldYRW 8lĥĶt gkÅ^ D_Á^kgkOm [Wdat KkSt. ldYRW
8ĥmĶt KkRmd DłW UtSkS Dì g2ÖTtg DxOt Kk^It 5ht; ldYRW Vx_R StTt YxhxIÁ^kgkOm
ÿkłY ÿUkW D_St.
... ldYRW_RWmSm duleĶz^t:
ldYRW _RWmSm ÌhRKt, Ó^dgk^ g2ÖTt Ĭk_t lWl]ªS dÖSn 5lR gtdk2¸^k [kKk_mD_RkgkOm,
O_kldD lD2dk al±S úkhDk¸^k F_Kk, 5dP 5lR lWdPmIk ^xµ^ exV Gt8W, g2ÖTt¸^k
4lTªD, Dnea d 4Dnea ]WnÕ^ [bkIk SgtI ±]Sk2Ik 5Qkdk Gt8W S^k_ D_Á^kS 5atam
Yå_Rk]Dk_D ^xKWk ÌhRKtI _RWmSm hx^.
DxRÂ^khm Ó^dgk^kIt Dk^ª ÌhRKt úkhDk2Wk ]nÐ^t ldS_R D_Rt Sthm WZk gk2\kboW. SmĄ
ÖYVkªÂ]D 4TªÓ^dÖTt ]Å^t KtTt úkhDkg lWl]ªS dÖSn 5lR gtdk2[ĥa 4gtaam ÿFS ]klhS
SgtI lWdPmIm 8YaĦSk, 4Ô^klÖTSmS ÖTkW _kERt ht Dtdb StÓhkI e³^ 5ht, KtÓhk g2ÖTk
8°] FnRkÂ]D úkhD ]nÐ^t ldS_R D_ta.
ldYRW_RWmSmItduleĶz^tYnQmaÿ]kRt-
) _RWmSmD-
Kklh_kSmIk ÿdkg gnłD_Á^k Yndê, ^xKWk lW]kªR D_kdm akFSt. lWVkªå_S Kklh_kSmIk,
al±S 8ĥtÔ^ Dk^ 5ht St O_doW, g2ÖTk gkĮklhD, ]klgD SgtI dklfªD lW^xKW Dł
eDSt. lW^xKWkIm lh >D _RWmSmD ÿlø^k 5ht.
8Uk. Kgt YkdgkIm gnŁdkS hxSkI [kKk_YtOt]Å^t Jým, _tWDxN d 6S_ KklDNt ^k2Im
_taIta dkQSt. ÖYVkªÂ]D [kKk_YtOtS 4Qb ÖTkW lWl]ªSm gkOm g2ÖTtg ]kÆgoW Yodª
_RWmSmS^k_D_kdm akFSt. Kgt al±S úkhD, [kKk_YtO lWdP, lD2]S S_aSk 6Â^kUm
GNDk2Ik gdk«FmR ldIk_ D_kdk akFSx.
) gKªWema-
DxRSmhm _RWmSm Yå_Rk] Dk_D StÓhkI hx7a KtÓhk Sm WkdmÆ^D SgtI gKªWema 4em
4gta. ÿÂ^tD [kKk_YtOtgkOm >DkI lD2dk O_kldD ÿDk_¸^k _RWmSmIk dkY_ DtÐ^kg,
al±S ÿ\kd gkÅ^ D_Á^kg 4PTbt lW]kªR hxSkS. ldYRW Ó^dÖTkYDkg _RWmSm
^xKWk lWl]ªSm dtbtg, O_kldD [kKk_YtOtIt Sº² SgtI ldleķ ldĴtfDk2Ik g2G lW]kªR
DłW [kKk_YtOtIm ld\kFRm DtÐ^kg Yå_Rk]Dk_D _RWmSm lW]kªR D_Sk ^t7a.
munotes.in

Page 39

39प्रकरण २  सपर्धेची समज आव ण रणनीतीक विपणन
‘) ldĴtfRkÂ]D -
ldYRW Ó^dÖTkYDk2Ĭk_t lWl]ªS _RWmSm lDSm ÿ\kdkÂ]D 5ht ĻkIt ]nÐ^]kYW D_Rt
F_KtIt 4gSt. ÌhRoW _RWmSmIm Yå_Rk]Dk_DSk SYkgRmgkOm, Sm ldĴtfR D_Á^k
^xµ^ 4gkdm. dtFdtFÑ^k ldĴtfR S2ýk2Ik dkY_ DłW 8Uk. g2´^kekľm^ S2ýt, [kKk_YtO
gd¥±R, ]nakES 6Â^kUm g2VkWkIk 8Y^xF D_Sk ^tSx. 62N_WtN Im 8YaÊVSk SgtI
Ó^kĮm, gk]klKD ]kÅ^]t 5lR ÖdÖS ]x[k7a PtNk 6Â^kUm ]nbt Yå_Rk]Dk_DSk ldĴtfR
D_Rt gxYt Lkat 5ht.
8Uk. Ó^dÖTkYD Ztg[nD, 62ÖNkúk], NzldN_, ÓhkNzg41Y 5Um gk]klKD ]kÅ^]k2Ik dkY_
DłW Âdå_S _RWmSm It ldĴtfR Dł eDSx.
’) WkldÆ^YoRª -
DxRÂ^khm _RWmSmIt ^eÖdmYR ht lS¸^k WkdmÆ^Std_ 4da2[nW 4gSt. WkldÆ^Sk lh
g2ÖTt¸^k g2\kÓ^ VxDk lD2dk lWDka YÂD_Á^k¸^k ±]Std_ 4da2[nW 4gSt. gkSÂ^kWt
WdmW[kKk_ ]2I g2exVW D_Rt, ]klhSmIm YkhRm D_Rt SgtI úkhD 4l\ÿk^ ldIk_kS
GtRt ^k DpSm Ĭk_t Ó^dÖTkYD _RWmSm ]Å^t lWVkªå_S aà^ FkOÁ^kgkOm K_ Dkhm [Ua
5dÔ^D 4gÐ^kg S_ St D_Sk ^tSkS.
4Ë^kgk42Sm 5YÐ^k aà^kS ^tSt Dì, 62N_WtN ¸^k ]kÅ^]kWt gk]klKD ]kV^]k2Ik
ÿ\kdmYRt dkY_ DłW DxRSmhm \ylSD lWl]ªSm W D_Sk, Ó^dÖTkYD 5\kgm ldĵkĬk_t
ldYRW _RWmSm al±S 42]a[KkdRm Dł eDSx.
“) 42]a[KkdRmg gnNgnNmS d gxYm 4gkdm -
munotes.in

Page 40

40विपणन व्यिस्थापन
[hòUk ldYRW _RWmSmIm lWl]ªSm hm Ó^dgk^ g2ÖTt¸^k då_ķ YkSbmd_ D_Á^kS ^tS
4gSt. lWl]ªS _RWmSmIm 42]a[KkdRm D_Á^kIm K[k[Uk_m lh 4lVÖTWk2d_ 4gSt.
Â^k]nbtI ldWkgk^kg d DxRÂ^khm 4PTbkldWk _RWmSmIm 42]a[KkdRm D_Á^kgkOm
då_ķ d 4VmWÖTW Ļk2¸^k FNkĬk_t lWRª^ GtSÐ^kg Â^kIk KkÖS 8Y^xF hxSx. 4Ô^k
lWRª^k]nbt K_ Dkhm Vx_RkÂ]D [Ua D_Rt F_KtIt 4gÐ^kg St Âdå_S D_Sk ^tSkS.
Lx]rNx, ÖdmµFm, 8[t_ 7N d 6S_ Ekī ldS_R ]2Ik2Ĭk_t 8Yhk_ Fpht / hvNtÐg 5lR Ed^t
Ļk]Vma WkSt YoRªYRt [UaoW Ftat 5ht. 5Sk G_[gÐ^k 5dPm¸^k 8Yhk_ Fphk]VoW
EkīkÆW ]kFdSk ^tSt. 62N_WtNIk ÿ\kdm dkY_ DłW @Wak7W ldS_R _RWmSmIt ht >D
8°] 8Uhk_R 5ht.
”) lWRª^kÂ]D -
ldYRW _RWmSm ^xµ^ [kKk_YtOm^ lWRª^ GtÁ^kg ]US D_St. al±S [kKk_YtOm^
ldĴtfRk]nbt, g2ÖTt¸^k ]x³^k¸^k [k[m, D]DndS [k[m ^k2Im ]klhSm 8YaÊV hxSt.
[kKk_YtOS gSS[Ua hxS 4gSkS Â^k2Ik g2ÖTt¸^k _RWmSm d_ Yå_Rk] hxS 4gSx,
Â^k]nbt >Dk O_kldD _RWmSmIk Dk^] ÖdłYm dkY_ D_Sk ^tS Wkhm. ldYRW _RWmSm,
[UaSt [kKk_YtOm^ ÖdłY SgtI úkhD 5dP d lWdP ^kWngk_ g2ÖTk 8ÂYklUS
8ÂYkUWk2WgkOm ^xµ^ lWRª^ GtÁ^kg [hò 5^k]m ]US D_St. 8Uk. Ž— ]Å^t Dx_xWk
ldfkRo¸^k ÿkUn\kªdk]nbt [kKk_YtOm^ g]mD_Rt YnRªYRt [UanW Ftat 5htS. 5Sk úkhD
gtdk Yn_dOk Uk_k Kdb W KkSk, TtN gtdkI úkhDk2Kdb ^t9 akFÐ^k 5htS. KgtDì
DYPt Ekī YUkTª 7S_ UuW2lUW dkY_kSma dÖSn2Ik Yn_dOk TtN úkhD ÖTkWm D_Á^kS ^tS
5ht.
•) Fn2SkFn2SmIm ÿlø^k-
ldYRW _RWmSm hm Fn2SkFn2SmIm ÿlø^k 5ht. ^xµ^ d lWRkª^D _RWmSm lW]kªR D_Á^kgkOm
g2ÖTtSma då_ķ SgtI lWVkª_Sm axDk2Ik FN S^k_ D_Á^kS ^tSx ^kg [ylĦD ldDgW FN
4gt UtEma ÌhRSkS. [kKk_YtOtIt [hò5^k]m ldĴtfR DtÐ^k W2S_ [kKk_YtOm^
UnĶmDxWkSnW lWRkª^D _RWmSmIk ÖdmDk_ DłW Â^k2Im 42]a[KkdRm D_Á^kS ^tSt.
ldYRW _RWmSm lWl]ªSm dtbtg 5lTªD, gk]klKD, ]WnÕ^[b, d _kKDì^ 6Â^kUm
GNDk2Ik gkDÐ^kWt ldIk_ D_Á^kS ^tSx. g2ÖTtg 42SFªS ]nÐ^k2DW D_Rt UtEma ]hÂdkIt
4gSt. Dk_R 6Â^kUm gdª GNDk2Ik Yå_Rk] _RWmSm¸^k gn_bmS 42]a[KkdRmd_ hxS
4gSx munotes.in

Page 41

41प्रकरण २  सपर्धेची समज आव ण रणनीतीक विपणन
–) g2exVWkg Yn_D -
^xµ^ ldYRW _RWmSm [kKk_YtOm^ g2exVWkg IkaWk UtSt. lWl]ªS _RWmSmIm
Yå_Rk]Dk_DSk SgtI 8Y^xlFSk ĻkIm IkIYRm g2exVWkĬk_t D_Sk ^tSt. g2exVWk 42Sm
g2ÖTk Wd2 8ÂYkUW SgtI Dk^ªÿRkam[k[S ^xµ^ lWRª^ GtÁ^kg g±] hxSt. al±S
[kKk_YtOtgkOm gÅ^k dkY_kS 4gatam _RWmSmS K_ Dkhm D]DndS YRk 4gÐ^kg
g2ÖTtg g2exVWk Ĭk_t Â^kS ^xµ^ [Ua D_Sk ^tSkS. 8Uk. KkFlSD ]hk]k_m Yodª d
W2S_Im [kKk_YtOm^ _RWmSm ]Å^t [hò5^k]m [Ua Lkat 5htS. gdªI ±týkS [Uak2Im
F_K lW]kªR Lkam 5ht. Yndê ]xOm d gdª gnldVk ^nĉ Dk^kªa^kIm F_K hxSm. Â^k ?dKm
GŁW Dk] D_Á^kIm Wd g2ÖDpSm 8U^kg 5am 5ht.
—) al±S-
ldYRW _RWmSm hm al±S Dk^ªÿRkam 5ht. _RWmSm lD2dk ^xKWk lWl]ªSm D_Á^kYndê
g2ÖTtIm 8lĥlĶS aà^t Dk^ 5htS Ļk2Im Yodª UEa GtRt F_KtIt 5ht. ĻkIk 8Y^xF
lWRkª^D _RWmSm lWl]ªSmg hxSx. aà^ lWVkª_R dtbtg Sm Ó^kdhkå_D 4gÐ^kg ^xµ^,
4lSe^ D]m lD2dk 4e³^ 8lĦĶ NkÑ^kg g2ÖTtIk dtb 5lR g2gkVWk2Ik 4YÓ^
_xEÁ^kg ]US hxSt. 8Uk. Dx_xWk ldfkRo¸^k ]hk]k_m DkbkS hvNta Ó^kdgkl^DkWt
“Ž% WÉ^kIt 8lĦĶ W _kESk gÅ^ Yå_lÖTSm ekgW lWRª^ d >D2U_mS [kKk_YtOtIk
5Qkdk Gt9W dkKdm WZk O_dRt ^xµ^. Dk_R lUdgkFlRD WdWdmW lW^] d
Nkbt[2Umak 4WngłW lD]kW EtbSt \k2Pda dFbnW K_ Ž St Ž % WZk gnNak S_m
^xµ^
Ž) lW_2S_ ÿlø^k-
ldYRW _RWmSm hm lW_2S_ ÿlø^k 5ht. O_kldD _RWmSmIk dkY_ gdªI lODkRm D_Rt
4gt WgSt. g2ÖTt Ĭk_t [kKk_YtOtIt gkSÂ^kWt ldĴtfR D_Rt F_KtIt 4gSt. Dk_R dkQmd
ÖYV¥]nbt, [kKk_YtOtS dÖSn 5lR gtdk2¸^k >DklVD lWdPmIm Ó^dÖTk úkhDk2g lW]kªR
hxSt. K_ g2ÖTt¸^k 8ÂYkUWkg úkhD ÿlSgkU W UtSk ÿlSÖYVê 8ÂYkUWt ÖdmDk_S
4gSma S_ g2ÖTtWt [kKk_ lhÖgk VŁW OtdÁ^kgkOm, gī _RWmSm]Å^t 4Wnf2lFD [Ua
D_Rt F_KtIt 4gSt. Ļk gdª [Uak2Ik Yå_Rk] Ó^dgk^k¸^k WZk ±]Std_ ]xOk Yå_Rk]
hxSx. 8Uk. WuglFªD 5Y°m W2S_ g2[2lVS lODkR¸^k Y^ªNW Ó^dgk^kg [ö^kI ÿ]kRkS
g2DNk2Wk gk]x_t Kkdt akFSt. 5Y°m YndêIm 8\k_m SgtI [kK_ lhÖgk ÿkĮ D_Á^kgkOm
WdWdmW ldYRW S2ýk2Ik dkY_ D_kdk akFSx. Kgt Y^ªNDk2g ld]k DdI, [nDéD U_Ì^kW
KkÖSmIm gnN, Y_Sm¸^k ÿdkgkIm lSlDNt 5Fk9 [nD DtÐ^kg gnN 6Â^kUm ldYRW
S2ýk2Ik DyeÐ^kWt dkY_ DłW g2[2lVS Ó^dgk^ úkhDk2g 5DlfªS DŁ eDSma. munotes.in

Page 42

42विपणन व्यिस्थापन
.‘. _RWmSmD ldYRW lW^xKW ÿlø^tSma NÈYt / Steps in strategic
marketing planning process
5YR DxOt KkS 5hxS ht 5YÐ^kak ]klhSm WgÐ^kg DxRSkhm _ÖSk 5YÐ^kak StTt Gt9W
Kk7a. YR Â^kgkOm akFRk_k KkÖSmIk dtb d g2gkVWt ^k2Im [IS 5lR ^xµ^ Sx ]kFª gnD_
D_Á^kIt Dk] Óhmd_IWkÂ]D _RWmSm D_St. lW^xKW5lROxg _RWmSmledk^ , 5YR DxOt
KkS 5hxS lD2dk StTt YxhxIÁ^kgkOm 5YÐ^kak Dk^ D_Á^kIm 5dÔ^DSk 5ht ht
5YÐ^kak Dgt g]Kta?
_RWmSmD ldYRW ^xKWk S^k_ D_Rt hm >D gSSIm ÿlø^k 5ht. ldYRW dkSkd_RkS hxS
4gatÐ^k [Uak2Wngk_ ldYRW lW^xKWkS 5dÔ^D g]k^xKW D_Rt F_KtIt 4gSt.
Ó^dgk^kIt ^e _RWmSmD ldYRW ^xKWtd_ 4da2[oW 4gSt. g2[2lVS ^xKWk ÿ\kdm ldYRW
Vx_R ÖTklYS D_St 5lR [UaÂ^k Ó^dgk^k¸^k 5dÔ^DStWngk_ ^xKWtIt dtbxdtbm
YnW_kdaxDW D_Rt F_KtIt 4gSt.
Ó^dgk^ aà^t 5lR 5lTªD S_SnUmIt UÖS?dKmD_R - _RWmSm lWl]ªSm d 42]a[KkdRm
D_Á^kYodê, g2ÖTt¸^k ldYRW DplSFNkWt, YnQkDk_ FNkĬk_t YnQma -‘ dfk«gkOm Â^k2It Ó^dgk^
aà^ lWlIJS D_Rt. gU_Im Å^t^ [kĻå_Â^k SgtI 42SFªSå_Â^k a± D¤lþS 4go eDSkS lD2dk
DUklIS UxGk2It l]®Rhm 4go eDSt. Å^t^ ldDlgS Dk_Stdtbtg (Ó^dgk^ YkSbmd_ lD2dk
4Æ^Tk, Â^k2Im Ö]kNrª (SMART) ÖdłYkS lWl]ªSm DtÐ^kg, Â^kĬk_t 8°_Ukl^Âd gnlWlIJS
D_Á^kg ]US hxSt. Ö]kNª ÌhRKt ldleĶ (Specific) , ]xKSk ^tÁ^kKxFt (Measurable) ,
l]bdÁ^kKxFt (Attainable) , dkÖSddkUm Realistic) 5lR dtb-]^kªlUS (Time -bound)
hx^
ÿlSlWlVD ÖdłYkSma Ó^dgk^ aà^t YnQmaÿ]kRt:
YnQma  ]lhÆ^k2S 8ÂYkUWk¸^k BbmSma ]hgoa ‘Ž N³³^k2Wm dkQdoW  Uea± Pvagª
D_Rt.
YnQma UxW dfkªS ldS_Dk2¸^k ]kÅ^]kSoW UnÈYN ]hgoa lWl]ªSm D_Rt.
dfkª¸^k 4Et_mg WZk “ St ‘Ž N³³^k2Y^«S dkQdRt.
^tRkö^k 5lTªD dfkªS [kKk_ lhÖgk ]kFma dfkª¸^k SnaWtS dkQ D_Rt.
Ó^dgk^ dkSkd_RkIt ldĴtfR. munotes.in

Page 43

43प्रकरण २  सपर्धेची समज आव ण रणनीतीक विपणन
gk]Ã^ª, Un[ªaSk, g2Vm 5lR VxDt (>gPÊÐ^oBNm) ldĴtfRkĬk_t 5YÐ^kakÓ^dgk^[kKk_kS
ÖTklYS Dk_Stdtbtg gk]x_t KkÓ^k akFRkö^k Yå_lÖTSmIk 5Qkdk GtSk ^tSx. g2ÖTtIt gk]Ã^ªI
Ó^dgk^g ldetf [WdS 4gSt. SgtI gU_ ldĴtfRkĬk_t g2ÖTt¸^k D]DndS GNDkd_ UtEma
Dk] D_Sk ^tSt.
4TªÓ^dÖTk, Ó^dgk^ÿlSÖYVê , S2ý²kW 5lR 6S_ [kĻ GND g2ÖTtg Kgt g2Vm lW]kªR
D_SkS SgtI VxDt UtEma lW]kªR D_S 4gSkS. 4Ô^k ÿDk_t Yå_lÖTSmIt ldĴtfR DłW
Ó^dgk^, lW^2ýRk]Å^t WgatÐ^k lD2dk g2\kÓ^ 5ÓhkWk2d_ ]kS D_Á^kgx[SI ldYRW Vx_R
UtEma gnVkł eDSt. Ó^dgk^ g2ÖTtIt 5Ueª úkhD DxR ht exVÁ^kgkOm úkhD ÿlSlWVm
DplSFN lWl]ªSm DtÐ^kg. 8YaÊV ]klhSmIk 8Y^xF ldĴtfRk U_Ì^kW hxSx.
al±S úkhD BbERt -
Vx_RkÂ]D ldYRW ^xKWtIm YnQma Yk^_m ÌhRKt alà^S úkhDk2Wk BbERt. ^kIk 4Tª úkhD
DxR 5htS, St DxOt 5htS 5lR Â^k2Im 5dP Dk^ 5ht, Â^k2g Dk^ 5dPSt 5lR Dk^
WkYg2S D_SkS, Â^k2¸^k 4Yt±k, htSo, 5Dk2±k 6Â^kUm ]klhSm [kKk_ gd¥±R42Sm 8YaÊV hxSt.
úkhD BbE ÿlø^t]nbt g2ÖTtg 5Â]ldĵkg lW]kªR hxSx Dì dÖSo 5lR gtdk2It ldYRW ht
E_tUm D_Á^kg Ödk_Ö^ 4gatÐ^k úkhDk2gkOmI D_mS 5ht.
8Uk. 41Ya D2YWm Ĭk_t [kKk_YtOtSma 8¸I 8ÂYÆW FNkak al±S DłW 4Â^kVnlWD SgtI 8¸I
lD2]S Ă]RÅdWm g2I [kKk_YtOS ldøìg 5Rat KkSkS. YR ht Dk_Stdtbtg 6S_ 8ÂYÆW
FNkSma úkhD gnĦk 5Dlfªat KkSkS. º^kIk 8Y^xF [kKk_lhÖgk lWl]ªSmg hxSx.
Å^t^ dk³^ lWlIJSm -
Ó^dgk^kS 42S\oªS ]oÐ^ 4gSkS Kt Â^kg ]kFªUeªW D_S 4gSkS Å^t^ lWlIJSm gU_ ]oÐ^k2¸^k
łY _tftg 4WngłW 4gSkS 5lR Ó^dgk^kem g2[2lVS 4gRkö^k ÿÂ^tDkg Â^k2¸^k[ĥa
]klhSm 5ht Dk ht gnlWlIJS D_Á^kg ]US D_St. Zĉ ht gnlWlIJS D_Rt F_KtIt 5ht Dì lWl]ªS
g2Ute Ó^dgk^ ]nþtIt ÿk]klRDYRt ÿlSl[2l[S D_St KtRtD_dm Ó^dgk^ Å^t^ dk³^]Å^t W]oU
DtatÐ^k ]oÐ^k2It ÿUeªW úkhDk2em DtatÐ^k glø^ g2dkUk2Ĭk_t ÿUleªS D_Sk ^t9 eDSt. gU_It
Å^t^ dk³^ Dgt ÿUleªS Dtat Ftat 5ht Ļkd_ g2\kÓ^ úkhD ldĵkg lWl]ªSm d ÖTu^ª 4da2[oW
5ht.
8Uk. g2ÖTtIt Å^t^ dk³^ 5ht lD lWl]ªS 8ÂYkUW ht Y^kªd_Rkg Yo_D 4gta. StÓhk 8ÂYkUWk¸^k
ÿÂ^tD NÈ^kd_ Ó^dgk^kWt Y^kªd_Rm^ GNDk2Ik gkDÐ^kWt ldIk_ D_Rt F_KtIt 5ht. Kgt lWl]ªS
8ÂYkUWkS g2gkVWk2Ik 8Y^xF hk Â^k¸^k 8YaÊVm Wngk_ SgtI YnW_ªdkY_kg 4Wnf2FoW D_Rt.
KkFlSD hdk]kW SgtI Y^kªd_Rm^ gl]lSWt O_doW lUatÐ^k ]kWk2DWkIm YoSê D_Rt. munotes.in

Page 44

44विपणन व्यिस्थापन
ÖYVªDk2Ik 4Ë^kg 5lR ldĴtfR -
DxRSkhm Ó^dgk^ eoÆ^ ÖYV¥S 4lÖSÂdkS WgSx, ÿÂ^tD Ó^dgk^ GNDkak ÖYV¥ak gk]x_t
Kkdt akFSt. StÓhk g2ÖTtWt Â^kIt ÿlSÖYVê DxR 5htS 5lR úkhDk2Wk _xEoWV_Á^kgkOm Â^k2Im
Vx_Rt DxRSm 5htS ht KkRoW GtRt 5dÔ^D 5ht. ÖYVªDk2Wk KkRoW GtSÐ^kW2S_ Â^kWngk_
g2ÖTk ÿ\kdm _RWmSm lW]kªR Dł eDSt.
8Uk. hvNta Ó^dgk^kSDk]D_Rkö^kÓ^dgk^>DDkg6S_ÿlSÖYVê>DDkD_dmDxRÂ^k
5ÓhkWkg gk]x_t Kkdt akFat SgtI ÖYVªDkIm DxRSm K]tIm [kKo 5ht º^kg g2ÖTtg KkÖS
Dk] D_kdt akFta ^kIk exV Gt9W, g2\kÓ^ úkhDk2Wk 5DpĶ D_Á^kgkOm ÿ\kdm _RWmSm
5Ekdm akFta. g]kKk SkK hvNta K_ [nlD2F gx[S >D dtbIt O_kldD Ekī gklhÂ^ Yn_dS
4gta S_, ÿlS ÖYVê Â^kI lD2]SmS lD2dk TxPz^k Zk_ Z_DkWt >D dtbIt EkÁ^kIm gx^ W
D_Sk _kým SgtI gDkb¸^k ÆĻk_mIm gx^ 8YaÊV DłW al±S úkhDk2Wk 5DpĶ Dł eDta.
ldYRW l]®Rk[k[S lWRª^ GtRt -
úkhD 5lR ÖYVªDk2Ik 4Ë^kg DłW Â^k2It ldĴtfR DtÐ^kW2S_ g2ÖTk 8ÂYkUW, lD2]Sm,
Kklh_kS 5lR ÿÂ^± ldS_Rkem g2[2lVS lWRª^ Gt9 eDSt. ldYRW l]®Rk¸^k ÿ\kdm dkY_kWt
g2ÖTk ÖYV¥S ^eĵmYRt ÖTu^ªgh ldYRW 8ĥmĶt UtEma gkÅ^ D_Á^kg g±] hxSt.
8Uk. ÿlSÖYVê º^k lODkRm dÖSn2Ik Yn_dOk D_Á^kg 4±] 4gta Â^k lODkRm K_ g2ÖTk
ÿ\kdmYRt a± D¤lþS DłW dkKdmUk_kS K_ Â^kI dÖSn2Ik Yn_dOk D_S 4gta S_ Wd2
[kKk_lhÖgk lWl]ªSmg IkaWk l]bÁ^kgx[SI g2ÖTtIt ´^kSm]nÐ^ UtEma dkQÁ^kg ]US hxSt.
Dx_xWk¸^k DkakdVm U_Ì^kW @Wak7W dÖSn d gtdtIk Yn_dOk Ó^dgk^ Ĭk_t TtN úkhDk¸^k Uk_m
Yn_dOk Dtak KkS 5ht. Ļk]nbt dkKdm Uk_kS dkQmd ÖYV¥]nbt UK¥Uk_ 8ÂYkUWt 8YaÊV hxS
5htS.
]oÐ^k2DW -
ldYRW ^xKWt¸^k Dk]lF_mIt gSS ]oÐ^k2DW Ĭk_t g2ÖTk gī lÖTSmS [kKk_YtOm^ ÖYV¥S
DxRÂ^k GNDkIk WÓ^kWt le_Dkd Lkak 5ht, lD]SmIm YkSbm DxRÂ^k lODkRm 5ht, dÖSn d
gtdk2It Wd2 ]kWk2DW Dk^ 5ht, Ļk gdª GNDk2Wk gk]x_t KkÁ^kgkOm g2ÖTtIm 4lÖSÂdkSma
_RWmSm lDSm ÿ]kRkS Dk_F_ 5ht ĻkIm KkRmd hxSt.
8Uk. Dx_xWk ldfkRo¸^k ÿkUn\kªdk]nbt gdª ahkW Ó^dgk^ [ö^kYuDì [2U YPat. º^k Ó^dgk^k2It
EtbSt \k2Pda SgtI 5lTªD lÖTSm [bDN hxSm Â^k2Wm ÿ\kdm _RWmSm¸^k dkY_kWt Â^k2It ÖTkW
4\klVS _kEÁ^kIk eSêIk ÿ^ÂW Dtak Â^kS Zk_ D]mI KR SF Vł eDat. ekgW lWRª^kWt munotes.in

Page 45

45प्रकरण २  सपर्धेची समज आव ण रणनीतीक विपणन
gaoW Ó^dgk^ YoRª YRt [2U OtdÁ^kS 5am hxSm YR " gaoW @W Óhma" g2DÐYWtIk ÿ\kdm
dkY_ DłW Dkhm Ó^kdgkl^D Fphg2Dnat lW^] SgtI gdª lW[«Vk2It YkaW DłW Â^k2Im gtdk
úkhDk Y^«S YxhIdÁ^kS ^eÖdm Lkat.
.’. (>gPÊÐ^nBNm) ldĴtfR / SWOT analysis
4Ð[Nª >g hÌĀì (—” - ŽŽ“, ^k2Wk ÖdkN ldĴtfR S2ý²kWkIt KWD ÌhRnW BbEat
KkSt. —”Ž St —•Ž ¸^k UeDkS Â^k2Wm 4WtD 8¸I d Wk]k2lDS 8īxF g]nhk2Im ]klhSm
>DlýS Dtam. 8YaÊV ]klhSmIk dkY_ DŁW Â^k2Wm ÖNrWZxPª ldīkYmOkS g2exVW ÿDÐYkIt
WtSpÂd Dk_Stdtbtg, gU_ ]klhSmIk dkY_ DŁW g2exVW ÿ[2V S^k_ Dtak. SgtI Â^k2Wm DvYō_tN
lW^xKW 4^eĵm Dk hxSt ? Â^k]kFma ]n´^ Dk_Rt DxRSm ? 6Â^kUm GNDk2Ik 5Qkdk gU_
ÿ[2Vk]Å^t GtÁ^kS 5ak hxSk. g2exVWk¸^k ]kÅ^]kSnW g_k2Wm [ö^kI ]x³^k¸^k ldf^k2[k[S
]klhSm l]bdam. g2ÖTtg gk]x_t Kkdt akFRkö^k GNDk2It ldd_R Â^k2Wm ]x³^k¸^k [kKn (s),
D]DndS [kKn (w), VxDt (t) , g2Vm (o) Ļk Ik_ GNDkS Dtat. º^kdtbtg ÖdkN ldĴtfR S2ý²kW
ldDlgS D_Á^kS 5at, Â^kdtbtg D]DndS [kKn (w), Kt w Ļk 4Å^±k_kWt Ueªldat KkS hxSt,
Â^k?dKm InDk (fault) (f) Ļk 4Å^±k_kWt Ueªldat KkS hxSt. ^nå_D 5lR B_ Ļk2Wm g2exVW
g2Ì]taWk U_Ì^kW (s o f t) ?dKms o w t) 4gt Wk]D_R Dtat.
]x³^k¸^k [kKn (strength) -
Ļk g2ÖTt¸^k [bDN [kKn hx^. º^kgkOm g2ÖTtg 4lVD Im eĉì lD2dk g2gkVWt EIê D_kdt
akFS WkhmS. Ļk Ĭk_t g2ÖTk al±S Å^t^ lD2dk 8lĦĶ FkOÁ^kg g±] hxSt. g2ÖTtIk gī [kKk_
lhÖgk d YS lNDdnW OtdÁ^kgkOm ]x³^k¸^k [kKnIt ^xFUkW [hò]oÐ^ 4gSt. ]x³^k¸^k [kKn Ļk
]nSª SgtI 4]nSª 4go eDSkS. Kgt lD g2ÖTk >Ekīk ±týkS / ÿDÐYkS S² 4gRt lD2dk g2ÖTtIt
Dnea ]WnÕ^[b ldleķ ±týkS Yk_2FS 4gRt lD2dk ldleķ 4gt FnR DyÔ^Ð^ lD2dk >EkUk 4gk
FnR º^kKxFt g2ÖTtg [kKk_YtOtS 6S_ 8īxF g]nhk¸^k SnaWtS ldetf UKkªl]bSx
]x³^k¸^k [kKn Ļk g2ÖTt¸^k eĉì ÖTbt 5htS º^k ]Å^t YnQma GNDk2Ik g]kdte 4gSx.
]kWdm Dk^ª±]Sk / DyÔ^Ð^, ÿFSÿlø^k±]Sk , g±] 5lTªD g2gkVWt, 8ÂYkUW d gtdk,
úkhD ´^kSm]nÐ^ 5lR ]nþk 5lR ]nþk lWķk. 8Uk. ÿI2P 5lTªD g2gkVWt, ldÖSpS 8ÂYkUWt
_tfk, ldWk DKª / ld°m^ gn[Sk, >DlWķ D]ªIk_m 6Â^kUm GNDk2Ik g]kdte g2ÖTt¸^k eĉì
ÖTbk2]Å^t hxSx.
munotes.in

Page 46

46विपणन व्यिस्थापन
D]DndS [kKn (Weakness) -
al±S Å^t^ 5lR g2ÖTtIt 8lĥĶ, YnRª ±]StIk dkY_ DłW UtEma gU_ Å^t^ FkOÁ^k YkgoW
Y_kdp° D_Rk_t GND ÌhRKtI D]DndS GND hx^. g2ÖTtIm >D2U_mS dkQ 5lR ldDkgkdk_
Yå_Rk] D_Rkö^k GNDkg D]DndS [kKo YxfD dkSkd_R lW]kªR D_SkS. D]DndSYRk hk
GND g2ÖTtWt O_datÐ^k ]kWU2Pkg YnRªÂdk YkgnW Y_kdp° D_S 4gSx. g2ÖTtIt [kKk_ ]nÐ^,
lhÖgk, ´^kSm]nÐ^ 6Â^kUm GNDkd_ ĻkIk ldY_mS Yå_Rk] hxS 4gSx. ^2ý gk]númIk Ggk_k,
4Yn_t g2exVW 5lR ldDkgkÂ]D gnldVk, 4Ł2U 8ÂYkUW ®tRm 5lR ]kFkg lWRª^ ±]Sk Ļk
g2ÖTkÂ]D [k[éWk D]DndS YRk K[k[Uk_ 4gSx. D]DndS [k[éIt lW^2ýR ht g2ÖTt¸^k hkSm
4gSt. g2[2lVS D]DndS [k[éIk YnRªYRt lWYNk_k D_Rt lD2dk Â^k2It ^xµ^ lW^2ýR D_Rt ht F_KtIt
4gSt. 8Uk. 4ÿFS S2ý²WkIk dkY_ NkbnW ÿFS [kKk_kl\]nE S2ý²kWk2g 5Â]gkS D_Rt, ÿFS
DyÔ^Ð^ Vk_D ]WnÕ^[bkg g2Vm UtRt, g2ÖTkÂ]D D]DndSYRkIm 6S_ 8Uk. dkQmd
DKª[kKk_mYRk, KkÖSmIm D]ªIk_m FbSm, l³aĶ lWRª^ ÿlø^k, 4Ł2U 8ÂYkUW ®tRm 5lR
D¸Ik ]ka gkOz^kIt ]xOz^k ÿ]kRkSma WnDgkW.
g2Vm (opportunity) -
g2ÖTtg Wd WdWdmW g2Vm Ļk, g2ÖTk º^k Ó^dgk^ dkSkd_RkS Dk^ª_S 4gSt, Â^kSnWI lWl]ªS
hxS4gSkS. 8YaÊV g2VmIk dkY_ gDk_kÂ]Då_Â^k StÓhkI hx9 eDSx KtÓhk g2ÖTk lWl]ªS
Yå_lÖTSmIk [hò 5^k]m 5Qkdk Gt9W al±S _RWmSmIk dkY_ DłW ^xµ^ 42]a[KkdRm
D_St. KtRtD_dm g2ÖTk [kKk_YtOtS ÖYVkªÂ]D Zk^Uk l]bdn eDSt. dtbxdtbm [kKk_YtOtIk ^xµ^
5Qkdk Gt9W, g2exVW DłW Wd lWl]ªS g2VmIk 8Y^xF DłW gī [kKk_ lhÖgk dplU2FS Dł
eDSt. g2Vm Ļk Dk^ª_S [kKk_YtO, ÖYVkªÂ]D lÖTSm, Ó^kYk_ / ekgW lWRª^ 5lR ÿFS S2ý²kW
6Â^kUm ]kÅ^]kSnW lW]kªR hxS 4gSkS. 8Uk. Uo_g2Ik_ ±týkSma 4ldlW^]W SgtI dkQSm
]kFRm, [kKk_YtOtS ÖYV¥SIt dkSkd_R S^k_ hx9W 8YaÊV [kKk_ lhÖgkgkOm ÿÖTklYS 8īxF
g]ohkg Wd 8īxF g]nhkD_dm SmĄ ÖYVkª lW]kªR hxSt d ĻkSoWI Wd g2VmIk 8F] hxSx. Kgt
——Ž Yndê \k_Sm^ [kKk_YtOtS Zĉ DkhmI Uo_g2Ik_ gtdk Yn_dOkUk_ hxSt ([m >g >W >a),
(>]Nm >W>a, KkFlSD_RkW2S_ å_ak^Æg \k_Sm ?4_Nta, lKB dxPkZxW 6Â^kUm gtdk
Yn_dOkUk_D_dm ÖYVkª lW]kªR hx9W D]m lD2]SmS KkÖS d UK¥Uk_ gtdk úkhDkg l]bn
akFÐ^k
VxDt (Threat) -
KtÓhk [lhFªS dkSkd_R lWl]ªS Dk_RkÖSd g2ÖTtIm Ó^kdgkl^D ÿlS]k SgtI [kKk_ lhÖgk ^k2g
ÿlSDoa Yå_lÖTSm lW]kªR StÓhk Â^kg Ó^kdgkl^D VxDt 4gt ÌhRSkS. Ó^kdgkl^D VxDt ht
[lhFªS SgtI 42SFªSlh 4gn eDSkS. lWl]ªS g2\kÓ^ VxDt ht SmĄ ÖdłY StÓhk Vk_R D_SkS munotes.in

Page 47

47प्रकरण २  सपर्धेची समज आव ण रणनीतीक विपणन
KtÓhk St g2ÖTt¸^k D]DndS [kKnem lWFlPS 4gSkS. >Ekīk Vx³^kIt ÿ]kR ht g2ÖTt¸^k
lW^2ýR ±]St¸^k [kht_ 4gÐ^kg, g2ÖTtIt 4lÖSÂdhm g2YnķkS ^tÁ^kIm e³^Sk WkDk_Sk ^tS
Wkhm. 8Uk. (>I >] Nm) D2YWm, DxPrD Jk^klIý D2YWm Ļk2Ik [kKk_lhÖgk, Ó^dgk^ [kKk_YtOtS
WÓ^kWt gk]ma LkatÐ^k 42Dì^ S2ý²kW ^nĉ Dr]t_t d GPz^kbt ^k2Wm YnRªYRt Wkhmgt Dtak 5ht.
Dx_xWk ]hk]k_m lWl]ªS Yå_lÖTSm]nbt ÿÖTklYS ]xOt 8īxF g]nhk2Wk F2\m_ 5lTªD Yå_lÖTSmWk
gk]x_t Kkdt akFat. aGn 8īxF g]oh [ö^kYuDì \n7 gYkN Lkat.
ÖdkN ldĴtfRkIk 8Y^xF g2ÖTtg YnQma ÿ]kRt hx9eDSx-
Vx_RkÂ]D lW^xKWkgkOm ]klhSmIk ąxS ÌhRnW
g2ÖTtIt gk]Ã^ª dkQÁ^kg ^xµ^ YxfDdkSkd_RkImIkIYRmgkOm
g2ÖTt¸^k D]DndS [kKo2Im BbE DłW Vx_RkÂ]D lWRª^ GtÁ^kg ]US hxSt
lWl]ªS g2Vmg KkÖSmS KkÖS ÿlSgkU Ut9W 6ĶS] Zk^Uk hxÁ^kg ]US
g2\kÓ^ Vx³^kg dtbmg BbEoW lW^2ýR l]bdÁ^kg 8Y^xF
g2ÖTt¸^k ]x³^k¸^k [kKo2Im BbE D_Á^kg 8Y^nĉ
Vx_RkÂ]D 8lĦĶk2¸^k lW^xKWkg 8Y^nĉ
g2ÖTtIk Ó^kdgkl^D \nSDkb, dSª]kWDkb SgtI \ldÕ^Dkbk[k[S ]klhSm 8YaV hx9W
YnQma Dk^ªdkhm g2U\kªS lWRkª^D lW^xKWkg 8Y^nĉ
ÖdkN ldĴtfRk¸^k Dkhm WDk_kÂ]D [kKn YnQma ÿ]kRt -
lD2]S dkQmIk ÿ\kd
D¸Ik ]ka lD2dk CU^xlFD 5UkWk2Im D]S_Sk
5lTªD dkSkd_R
5^kS lW[«Vk]nbt Fph 8ÂYkUWkgkOm Wd [kKk_YtOtIk exV GtRt 6Â^kUm GNDk2¸^k [Uak]nbt ^xµ^
ldĴtfRkg [kVlW]kªR hxSt.
g2ÖTt¸^k 42SFªS D]DndS [k[m
4Yn_t g2exVW 5lR ldDkg gnldVk
lWDpĶ S2ý²kWkÖSd gUxf 8ÂYkUW lWl]ªSm
ÿlSDna CU^xlFD / Ó^kdgkl^D g2[2V
Dnea / Dk^ª±] ]WnÕ^[bkIm D]S_Sk munotes.in

Page 48

48विपणन व्यिस्थापन
.“. ]k^Dta YxNªgª ^k2It YkI eĉìIt ÿkłY /
Michael Porter's Five Forces Model
]k^Dta ^nKmW YxNª_ ( ‘ ]t —’•)
YxNª_ ht hkdªPª Ó^kdgkl^D le±R g2ÖTklÖTS, _RWmSm d ÖYVkªÂ]D g2ÖTt¸^k l[eY ldla^]
av_tÆg ldīkYmOkIt ÿkÅ^kYD hxSt. Ute, _kº^ 5lR ÿk2Sk2¸^k ÖYVkªÂ]DSk 5lR 5lTªD
ldDkgkIt St 4úRm Yn_ÖDS¥ hxSt. KkFlSD YkSbmd_ 4WtD ekgW, DvYō_teÆg 5lR eu±lRD
g2ÖTk2Wm YxNª_ ^k2¸^k Dk^kªIm UkEa Gt9W Â^k2¸^k Dk^ªYÅUSmIk 4da2[ Dtak 5ht. SgtI
hkdªPª ÖDna lÖTS ]kWk2lDS ]n´^ Dk^ªDk_m 4lVDk_m YUkIt 4Å^± ÖTkW UtEma \nfldat 5ht.
gW —•— _xKm g_k2Wm hkdªPª Ó^kdgkl^D le±R g2ÖTtS Dk^ª_S 4gSkWk Ó^kdgkl^D
g2GNWk2Im ÖYVkªÂ]D eĉì 5lR lÖTSmIt ]nÐ^k2DW D_Á^kgkOm gxÈ^k Dk^ªÿRkamIk ldDkg
Dtak Â^kg ]k^Da YxNª_ ^k2¸^k YkI eĉì It ÿkłY ÌhRnW BbEat KkSt. gU_ ÿkłYk¸^k
lWl]ªSm]nbt Ó^kdgkl^D KFSkS d ldIk_d2Sk2]Å^t 4]nakú [Ua GPnW 5ak 5ht.
]k^Da YxNª_ ^k2¸^k YkI eĉì ÿkłY YnQma ÿ]kRt -
 CU^xlFD ÖYVªDk2]Vma ÖYVkª
) g2\kÓ^ ÖYVªD ÿdte
‘) 8YaÊV Y^kª^m 8ÂYkUWt
’) Yn_dOkUk_k2Im gyUk eĉì
“) E_tUmUk_k2Im gyUk eĉì
8Y_xĉ YkI eĉì / GND ht ÖdS2ý YRt Dk^ª_S WgoW St Y_ÖY_ 4da2[nW 5htS. >Dk eĉì¸^k
ÿ\kdk]nbt, Ungö^k lUetg U[kd lD2dk [Ua lW]kªR hxS 4gSx. º^kIk Yå_Rk] ÖYV¥¸^k
8F]ÖTkWkd_ UtEma hxS 4gSx. lD2[hòWk ÖYV¥It ÖSxý YnRªYRt [Uan eDSt. ÿD_Rk¸^k YnQma
\kFkS Ļk gdª eĉéIm gldÖS_ IIkª D_Á^kS 5am 5ht. º^kIk 8Y^xF g2ÖTk gdō°]
Ó^kdgkl^D lÖTSm BbEÁ^kg DłW Gt9 eDSt.
Wd ÖYVªD / ÿdteDk2It VxDt -
gī [kKk_YtOtS Wd 8īxKDkWt, 8īxF ÖTkYW D_Rt d ^eÖdmå_Â^k Dk^kªlÆdS D_Rt lh
ÿÖTklYS CU^xlFD GNDk2g Vx³^kIm G2Nk / g2DtS 4gSkS. Dk_R Wd 8īxKD ht ÿFS
S2ý²kW d Dnea ]WnÕ^[bk2Ik dkY_kWt 8ÂYkUWt [kKk_kS 5RÁ^kIk ÿ^ÂWkS 4gSkS. K_ munotes.in

Page 49

49प्रकरण २  सपर्धेची समज आव ण रणनीतीक विपणन
ÿÖTklYS CU^xlFD GNDk2Wm [UaÂ^k lÖTSmg K_ 5Â]gkS Dtat Wkhm S_ gī [kKk_
lhÖÖ^kg ÿlSDna Yå_lÖTSm lW]kªR hx9 eDSt. dkQmd ÖYV¥]nbt gī [kKk_ lhÖgk lNDnW
OtdÁ^kgkOm ÿÖTklYS CU^xlFD GNDk2g 4lVDIt \k2Pda Fn2SdRoD D_Á^kIk UtEma VxDk
lW]kªR hx9 eDSx. g2\kÓ^ g]Ö^k2Wk dtbmI BbEoW Vx_RkÂ]D lWRª^ GtRt F_KtIt 5ht.
ÿÖTklYS CU^xlFD GNDk2Ĭk_t Wd 8īxF g]nhkg gī [kKk_YtOtS ghK ÿdte W l]bkdk
ĻkgkOm dtFdtFbt Ó^kdgkl^D SgtI Fu_ Ó^kdgkl^D 4PTbt lW]kªR Dtat KkSkS. KtRtD_dm
g2[2lVS GNDkg dtbmg 4NDkd D_Sk ^t7a. 8Uk. ÿI2P 5lTªD Fn2SdRoD, Sº²DyeÐ^
Vk_D ]WnÕ^[b, gn_dkSmIm ]xOm Fn2SdRnD SgtI ekgDì^ lW^]kdam 6Â^kUm.
Yn_dOkUk_k2Im gyUk eĉì -
CīxlFD GNDk2It Yn_dOkUk_k2d_ 4lVDIt 4da2l[Âd, Â^k2It [kKk_YtOm^ ÖTkW lWlIJS D_Á^kS
]hÂdkIm \ol]Dk [KkdS 4gSt. [kKk_YtOm^ lhÖgk 5lR WÉ^kIt ÿ]kR UtEma dÖSn 5lR
gtdk2¸^k gn_bmS Yn_dOz^kd_ 4da2[nW 4gSt. dÖSn 5lR gtdtIm FnRd°k, lD2]S, 4NmdeSê
6Â^kUm GNDk2[k[S Yn_dOkUk_k2Im lWRª^ GtÁ^kIm ±]Sk CīxlFD GNDk2¸^k WZk ±]Std_
Yå_Rk] D_S 4gSt. Yn_dOkUk_Im gyUk D_Á^kIm eĉì lh Â^k2¸^k Ĭk_t Yn_dOk D_Á^kS ^tRkö^k
dÖSn d gtdk2¸^k ]kFRm d_ 4da2[nW 4gSt.
Ekama W]nU GND Yn_dOkUk_k2¸^k gyUk eĉìd_ Yå_Rk] D_SkS.
Yn_dOkUk_ lÖTS dÖSn 5lR gtdk2ÿlS úkhDk2Im ]kFRm
Yn_dOkUk_ Yn_dmS 8ÂYkUWkIt úkhDk2ÿSm ]hÂd
Yn_dOkUk_k2]Vma 4lVDIm >DkDúSk / g2GNWk
úkhDk2Im gyUk eĉì -
º^kdtbtg úkhDk2Im gyUk D_Á^kIm eĉì KtÓhk Yn_dOkUk_k2Yt±k 4lVDIm 4gSt StÓhk úkhDk2g
UK¥Uk_ dÖSn 5lR gtdk2Ik Yn_dOk D]m lD2]SmS lD2dk 5ht Â^k lD2]SmS 4lVDIm 8ÂYkUWt
l]bdÁ^kg g±] hxSkS. º^kdtbtg [kKk_YtOtS ÖYV¥Wt YnRª YkSbm FkOatam 4gSt Â^kdtbtg
úkhDk2g UK¥Uk_ 5lR FnRd°k YnRª 8ÂYkUWt úkhDk2g gnNm¸^k Uk_kS 8YaÊV hxSkS. 8Uk.
>Da [k2VDk] Ó^kdgkl^DkIm gyUk D_Á^kIm ±]Sk lh Ó^kdgkl^D [k2VDk] D_Rkö^k¸^k
SnaWtS Dk^] D]mI _khSt. Dk_R [k2VDk]kgkOm akFRk_t gklhÂ^ Kgt lD, ldNk, _tSm, lg]¤N,
akDPt, axE2Pm l[2[ 6Â^kUéIm UxÆhm Ó^kdgkl^Dk2Im ]kFRm lh l\ÆW ÖdłYkIm 5ht.
Ó^kdgkl^D [k2VDk] D_Rkö^kg, Yn_OkUk_kg dÖSn2Ik Yn_dOk hk dKm Uk_kS SgtI FnRd°kYnRª munotes.in

Page 50

50विपणन व्यिस्थापन
8ÂYkUWt Yn_dkdt akFSkS. Dk_R gU_ [k2VDk] ht dfōWdfª gnŁ _khSt. SgtI [kKk_YtOm^ ÿlSķk /
YS _kEÁ^kgkOm ^xµ^ dÖSn2Ik Yn_dOk D_kdk akFSx.
YnQma GND E_tUmUk_k2¸^k gyUk eĉìd_ Yå_Rk] D_SkS.
4ld\tlUS lD2dk ]kWD Yn_dOk
úkhDk2Im lD2]S g2dtUWemaSk
Yn_dOkUk_ º^k U_kS dÖSn d gtdk Yn_dOk D_SkS Â^k g2U\kªS 4InD ]klhS
úkhD F]kdÁ^kIk g2\kÓ^ VxDk
8YaÊV Y^kª^k2Ik g2\kÓ^ VxDk -
CīxlFD g]nh [kKk_YtOtS 8YaÊV Y^kª^m dÖSn 5lR gtdk lWl]ªS ÖYV¥g gk]x_t KkSkS
4gSkS. gU_Im 8ÂYkUWt lh >D]tDk2Im / Y_ÖY_k2Im lWDNIm Y^kª^m 8ÂYkUWt 4gSkS. SmĄ
ÖYV¥¸^k lÖTSm ]nbt úkhDk2g >DklVD 8ÂYkUW Y^kª^ lW]kªR hxSkS. ÿÖTklYS CīxlFD g]nh
lWl]ªS / Dk[mK [kKk_ lhÖÖ^kg ĻkIk ldY_mS Yå_Rk] hxSx lD2[hòWk WZk UtEma D]m hxS
4gSx8UkÿF S / 5VnlWD S2ý²kWk¸^k øk2Sm ]nbt EoY gkö^k dÖSn 5lR gtdkg Y^kª^ lW]kªR
Lkak 5ht. Kgt JkYma YnÖSDk2g, ]klgDt, dSª]kW Yýkg 6Â^kUmg, gÅ^k 42Dì^ / @Wak7W
ÿSmWm SmĄ ÖYVkª lW]kªR Dtam 5ht. ÿÖTklYS CīxlFD g]nhkg K_ dkQmd ÖYV¥g ^xµ^å_Â^k
gk]x_t Kk^It 4gÐ^kg, Dk^ª_S _RWmSmIt [hò 5^k]m YnW_kdaxDW DłW lWRkª^D _RWmSmIk
4da2[ D_kdt akFSx.
ÿlSÖYVê lWl]ªS ÖYVkª Ekama GNDk2d_ 4da2[nW 4gSt
8YaÊV Y^kª^m 8ÂYkUWk2¸^k lD2]Sm SnaWtS D]m 4gRt
8YaÊV Y^kª^m dÖSn 5lR gtdk SnaWtS 4lVD UK¥Uk_ 4gRt
8YaÊV Y^kª^m dÖSn 5lR gtdtg [kKk_YtOtS 4lVDIm ]kFRm 4gRt
gk]Æ^kS 4gt lWUeªWkg 5at 5ht lD, Y^kª^m 8ÂYkUWk2Im 8YaÊVSk, lÖdDk^ªSk 6Â^kUm
GND gU_ 8ÂYkUWk2¸^k 8¸IS] lD2]S lWlIJS D_SkS. º^kdtbtg Y^kª^m 8ÂYkUWk2¸^k lD2]Sm
6S_ [kKk_YtOm^ 8ÂYkUWk2¸^k SnaWtS dkQSkS, Â^kdtbtg úkhDk2Ik Da 8YaÊV 8ÂYkUWkÿSm
D]mhxSKkSx
8Uk. Yndê [1DtS ŁY^t K]k lD2dk K]k _kem l]bdÁ^kgkOm 4lVDIk dtb KkS 4gt, Â^kg Y^kª^
ÌhRnW >Nm>] Im lWl]ªSm D_Á^kS 5am, Dkak2S_kWt >Nm>] Ĭk_t 4lVDS] Ó^dhk_k2Im g2´^k munotes.in

Page 51

51प्रकरण २  सपर्धेची समज आव ण रणनीतीक विपणन
lWlIJSD_Á^kS5amgÅ^lÖTSmS ]x[k7a/62N_WtN¸^køk2Sm]nbtG_[gÐ^k>Dkl³aD
Ĭk_takExItÓ^dhk_±RkShx9akFat5htS
ÖYVkªÂ]D ÿlSÖYVê -
[kKk_YtOtSÖYV¥ImSmĄSklhD]m4gStKtÓhk, [kKk_YtOtSÖYVkªlhYnRªÂdkg(perfect
competition) 4gStYnRªÖYVkª[kKk_YtOtS, [hòg2´^úkhDSgtIldøtSt4gSkSldøtÂ^k2Ĭk_t
>Dg]kW8ÂYkUWk2ImldøìD_Á^kS^tS4gStg]kWlÖTSmlh>Da[kKk_YtOtSYkhd^kg
l]bSWkhm>Da[kKk_YtOtS(monopoly) >DkIldøtÂ^kIm]ĉtUk_m4gStÂ^kDk_RkÖSd
[kKk_YtOtSlD2]Sm[k[SÖYV¥ItlI2SkWgStYRKtÓhk5YR4ÐYklVDk_d>DklVDk_
[kKk_YtOtIkldIk_DtÐ^kg4gtlWUeªWkg^tStlD, 4Ô^kÿDk_¸^k[kKk_YtOtSWd8ÂYkUWkg
le_DkdD_Á^kgDkhmÿ]kRkSdkd4gSxÂ^k]nbt[kKk_YtOtSÖYV¥ItdkSkd_RlW]kªRhxSt
lWl]ªSÖYV¥IkYå_Rk]hkÿÖTklYSCīxlFDg]nhk¸^k[kKk_lhÖgk^kd_hxSxÂ^k2Wk[kKk_
lhÖgkek[nS_kEÁ^kgkOmÿFSS2ý²kWkg5Â]gkSDłW¶^kdtakFSt
EkamaGNDÿlSÖYV¥ImYkSbm/lÖTSmKkRnWGtÁ^kg]USD_SkS
CīxlFDÓ^kdgkl^DdkSkd_RkImlÖT_Sk
ÖYVkªÂ]DZk^īkItÓ^kdgkl^D5^n]kªW
ÿlSÖYÅ^k«Ĭk_t 4da2l[S / YkOYn_kdk D_Á^kS 5atÐ^k _RWmSmIt duleĶz^t
Y^kª^m8ÂYkUWk2Im4lVDIm8YaÊVSklD2dkWd8ÂYkUWÿdtekgD]mlW[«V6Â^kUmGND
ÿlSÖYVêg2´^k, \nl]Dk^k[k[S]hÂdkIm\nl]Dk[KkdSkS[kKk_YtOm^gh\klFSkKtÓhk
D]mÿ]kRkS4gStStÓhkÖYV¥ImSmĄSklhD]m4gStĻk gdªGNDk2IkYå_Rk]ÌhRKtI
úkhDk2gY^kª^m8ÂYkUWk2¸^klWdPmg4lVDImlD2]S]xKkdmakFRt
gdk«FmR]nÐ^k2DWk42SmÿlSÖYVkª[k[SEkamalW_m±RtWŌUdSk^tSkS
- ÿ\kdekam[kKk_YtOm^ÖYVkªÂ]D_RWmSm¸^k42]a[KkdRmWt, 6S_ÖYVªDkg
lNDkdkÖSd^xµ^[UaD_kdkakFSxlD2dkgU_[kKk_YtOtSnW]kGk_¶^kdmakFSt
- ÖYV¥ImSmĄSklDSmÿ]kRkS5ht^kIt]nÐ^k2DWD_Á^kItgkVWÌhRKt, ÖYVªDkĬk_t
lDSmYå_Rk]Dk_D_RWmSmIkdkY_D_Á^kS5ak5htSgtIÖYVªDk2Ĭk_tÖTkW
4[klVS_kEÁ^kgkOmDxRDxRÂ^k5^nVk2IkdkY_D_Á^kS^tS5ht6Â^kUm
GNDk2Ĭk_tÖYVkªSmĄ, DOmRlD2dkD]DndS5htlD2dkDgt^kIt4daxDWD_Sk^tSt munotes.in

Page 52

52विपणन व्यिस्थापन
.”. ÖYV¥It ldĴtfR / Analyzing Competition
ÖYVkª ldĴtfR ht, Ó^kdgkl^D g2ÖTtĬk_t [kKk_YtOtIt D_Á^kS 5atat gdk«FmR 4daxDW hx^.
ĻkĬk_t g2ÖTk [kKk_YtOtSma ÖYVkª SgtI ÿlSÖYÅ^k«It gk]Ã^ª, 8ÂYkUW _tfk, [kKk_ ]nÐ^, ]nþk
]nÐ^ 6Â^kUm GNDk [k[S ]x³^kIm ]klhSm l]bdSt. 8YaÊV ]klhSm¸^k 5Vk_t g2ÖTk, ÖdS3It
5Â]Y_m±R DłW gÅ^ lÖTSmS dkY_kS 4gatam [kKk_YtOm^ _RWmSm Dk_F_ 5ht lD Wkhm,
K_ Sgt Wgta S_ ÖYVkªÂ]D lÖTSmS lNDkd V_Á^kgkOm 6Ķ St [ĥa D_Rt ]hÂdkIt 4gSt.
ĻkIk 8Y^xF g2ÖTtg ÿlSÖYÅ^kªg gDk_kÂ]Då_Â^k ÿlS[2V DłW ÖdS3It ÖTkW [bDN
D_Á^kShxSx
ÖYVkª ldĴtfRkIk 8Y^xF YnQma ÿ]kRt:
- g2ÖTtIt ldī]kW 5lR g2\kÓ^ úkhD ÖYV¥It 5DaW Dgt D_SkS ^kIm ]klhSm l]bSt.
- g2ÖTt¸^k al±S [kKk_kS ÿ\kdm ÖYVkªÂ]D _RWmSm ldDlgS D_Á^kg ]US D_St.
- g2ÖTk ÿlSÖYÅ^kªÓ^lSå_ĉ DxRSt 4lVDIt Zk^Ut úkhDkg 8YaÊV DłW UtSt ^kIm
DÐYWk ^tSt.
- g2ÖTt¸^k úkhDk2Wk DekIm F_K 5ht ^kIm Ik2Fam DÐYWk ^tSt.
- WdmW [kKk_YtOt]Å^t le_Dkd D_Á^kgkOm Vx_R lWl]ªSmg ]US D_St.
ÖYVkª ldĴtfRkIt 5YR gkDÐ^kWt 4daxDW D_Á^kIk ÿ^ÂW Dł^k:
ÖYVkª ldĴtfR D_Á^k Yodê 5lR Â^k g2U\kªS ]klhSm l]bdÁ^kYndê g2ÖTtIt ÿlSÖYVê DxR
5htS ĻkIm EkS_K]k D_Rt ]hÂdkIt 5ht. ĻkIk8Y^xF^xµ^d Yå_Rk]Dk_D_RWmSm
5EÁ^kShxSx .
>EkUk Ó^dgk^ 5Yak ÿlSÖYVê 5ht lD2dk Wkhm ^kIt ]oÐ^k2DW D_Á^kgkOm g2ÖTk YnQma
ÿ]kRt Dk^ªdkhm Dł eDSt.
) Â^k2Wm ldøìg Ut9 DtatÐ^k 8ÂYkUWt 5lR gtdk2Im ®tRm lDSm 5ht?
g2ÖTk lWl]ªS 8ÂYkUWem l\ÆW lD2dk Y^kª^m Wgatam 8ÂYkUWt lWl]ªS D_Rk_t Ó^dgk^
g]nUk^kg 4ÿÂ^± ÿlSÖYVê ]kWam KkSkS. 8Ukh_RkTª, IÕ]k 8ÂYkUDkg DvÆNr³N
atÆgIm lWl]ªSm D_Rkö^k Ó^dgk^ g]nUk^kem 4ÿÂ^±YRt lWl]ªS ÖYV¥g gk]x_t Kkdt
akFSt. munotes.in

Page 53

53प्रकरण २  सपर्धेची समज आव ण रणनीतीक विपणन
) ÿlSÖYVê 8ÂYkUWt lD2dk gtdk g]kW al±S [kKk_YtOtg g2SnĶ D_Á^k¸^k 8ĥtekWt
5htS?
g2ÖTtIt al±S [kKk_YtO ht >EkUk ÿlSÖYVê Ó^dgk^ g]nUk^ 5ht lD2dk Wkhm ^kIm
SYkgRm D_Á^kIt ^xµ^ ]2I 5ht. K_m >EkUk ÿlSÖYVê g]kW 8ÂYkUW lD2dk gtdk Ut9
D_S 4gta d Â^k2Ĭk_t l\ÆW úkhDkg al±S Dtat KkS 4gta S_ St 4ekdtbtg DUklIS
ÿlSÖYVêWgSma
‘) ÿlSÖYVê g]kW \yFxlaD ±týkS a± D¤lþS D_S 5htS Dk?
g]kW \yFxlaD ±týkSma ÖdS3It 8ÂYkUW lD2dk Y^kª^m 8ÂYkUW ÌhRnW Kklh_kS
D_Rk_t DxRSthm Ó^dgk^ g]nh ht TtN ÿlSÖYVê 4gSkS.
8Uk. DkYP [kKk_YtOtSma ldøtSt ht, >D]tDk2It TtN ÿlSÖYVê 4gSkS. Dk_R Â^k2It Ĭk_t ldøìg
5Rat KkRk_t 8ÂYkUW ht _2FkWt, FnRd°tWt 5lR lD2]Sm¸^k TxP^kZk_ Z_DkWt lWDNIt
4gSkS. ^tTt lWl]ªS WZk Fkbk hk 4lSe^ D]m Nk³^k2Ik 4gSx.
g2ÖTtg [kKk_YtOtSma gdª ÖYVªDk2It ldĴtfR D_Rt 5dÔ^D 5ht Dk?
4em 4WtD [kKk_YtOk 5htS lD lKTt ÿlSÖYVê BbERt lD2dk Â^k2Ik exV GtRt ht SnaWtWt gxYt
4gSt, ÌhRoW e³^ 4gÐ^kg Ļk g2U\kªS g2exVW D_Rt ht DtÓhkhm ^xµ^. K_ g2ÖTk KkÖS
ÿlSÖYVê 4gatÐ^k [kKk_YtOtS ldøì D_mS 4gta S_ ÿÂ^tD ÿlSÖYÅ^kªIm ]klhSm Fxbk D_Rt
5lR ]k2PRm D_Rt DtÓhkhm 4dkÖSd 5ht. ^k ÿD_RkS, g2ÖTt¸^k ÿlSÖYÅ^k«YuDì ÿÂ^tDkIt
ldĴtfR D_Rt 4Dk^ª±] 4gta. –Ž / Ž Ik lW^] dkYłW g2ÖTtIk dtb 5lR 4]oÐ^ 4gt
g2gkVWt dkIdRt ^xµ^ 4gSt. º^k 8ÂYkUWk2Im g2ÖTtg TtN d 4lSe^ SmĄ ÖYVkª 4gta Â^k2It
gdk«FmR ldĴtfR D_Rt ht 4lVD Zk^īkIt 4gta.
ÿlSÖYVªDk2Im 8lĥĶt 5lR Dk^¥ BbERt-
g2ÖTt¸^k ÿlSÖYÅ^kªIm 8ĥmĶt 5lR _RWmSm¸^k 4Ë^kgk42Sm al±S [kKk_YtOtS, DxRÂ^k
Yå_Rk] Dk_D _RWmSmIk dkY_ D_kd^kg YklhKt ^k g2U\kªSma ^xµ^ Sx 5_kEPk lW]kªR
D_Á^kg ]US hxSt.
g2ÖTk, ÿlSÖYÅ^kªIt 8ĥte KkRoW GtÁ^kgkOm Ekama ÿ]kRt Dk^ªdkhm Dł eDSt
ÿlSÖYVê Ekama YuDì DxRSk ÿ^ÂW D_mS 5htS:
[kKk_YtOtSma lhÖgk lÖT_ OtdS 5htS lD dplĦ2FS D_S 5htS?
4ÐY lD2dk UmGªDkamW WZk dkQS 5ht Dk?
Sk2lýDŀĶz^k 4Â^kVnlWD 8ÂYkUWk2Ik [kKk_YtOtS dkY_ D_S 5htS Dk?
ÖdS: ak [kKk_YtOtIt WtSt ÌhRoW ÖTklYS D_S 5htS Dk? munotes.in

Page 54

54विपणन व्यिस्थापन
ldī]kW8ÂYkUWk2gkOmWdmW[kKk_YtOldDlgS D_S5htSDk?
>DUkDkg2ÖTtWtÿlSÖYVê[kKk_YtOtSDk^l]bdÁ^kIkÿ^ÂWD_mS5htShtKkRnWGtSat
lD, ÖdS3¸^k_RWmSm]Å^t^xµ^Sx[ĥaDłW, Yå_Rk]Dk_D5lRal±S_RWmSmS^k_
D_Sk^t7a.
Dkhm g2\kÓ^ W]nWk _RWmSm YnQma ÿ]kRt:
O_kldD/[klVS8ÂYkUWk2¸^klD2]Sm]Å^t OxglWRª^GtRt.
WdmWÿDkeWk2]Å^tlD2dkal±SKklh_kSmd_Kx_UtRt.
[kKk_YtOt¸^klhÖgkdkQdÁ^kgkOm5lRúkhDg2´^kdpĦm D_Á^kgkOmÖYVªDk2ImE_tUm
D_Rt.
WdmWDÐYDSkSgtI4Â^kVnlWDS2ý²kW^nĉ8ÂYkUWkImep2EaklW]kªR D_Rt
[kKk_YtOtSmaÿlSÖYÅ^k«Im]klhSmgkOk8YaÊVLkÐ^kd_g2ÖTkYnQmaÿ]kRtldĴtfRDł
eDSt:
ÿlSÖYVê 8ÂYkUWk2Im duleĶz^t 5lR Zk^Ut ^k2It ]oÐ^k2DW D_Rt -
]hßdø]kWt8ÂYkUWk2ImduleĶz^t5lRZk^īk2Im^kUmS^k_DŁWg2ÖTkÿk_2\Dk^ªeDSt.
8YaÊVÿlSÖYVªDkYuDìÿÂ^tDÖYVªDÂ^kYoRªD_SkSDìWkhmhtUeªldÁ^kgkOm_EkRkS^k_
DłW, ÿlSÖYÅ^k«YuDìDxRkDPtDxRSmduleĶz^t5lRZk^Ut5htShtUeªdRk_tlIÆhk2lDSWŌU
DłeDSt.duleĶz^tlhWŌUÁ^kg g_b5htS, >DS_8ÂYkUWk]Å^t4gSkS lD2dkSmWgSkS.
YRUngö^k[kKogZk^Ut6SDtgxYt5lRg_bWgSkS5lRÂ^k]nbtIStDtdbúkhDk2¸^k
4l\ÿk^kd_5Vkå_SWŌUdatKkdtS.
ÿlSÖYVêIk [kKk_YtOtSma lhÖgk 4daxDW D_Rt -
ldøìIt]oÐ^k2DWD_Á^kIkgxYk]kFªÌhRKtIg2[2lVS8ÂYkUWkIk[kKk_YtOm^lhÖgkhx^.
KtÓhkÿlSÖYVêgdō°]8ÂYkUWlD2dkgtdkÿUkWD_SWgoWgnĦk; K_Â^k2Wm[kKk_YtOtS
a±Rm^ÿ]kRkSldøìDtamS_StDUklIS3
ldleĶ4Ô^k]kWD 8ÂYkUWlD2dkgtdkYå_\klfSD_S4gSma
8ÂYkUWlD2dkgtdtg2[2lVSgDk_kÂ]DVk_RklW]kªRD_S4gSma.
[kKk_YtOm^lhÖgkDk^]_kEÁ^kgkOmg2gkVWtal±SD_S4gSma.
N³Dtdk_m¸^k5Vk_t g2ÖTtIk[kKk_lhÖgklWlIJSD_Á^kgkOm, EkamagoýdkY_atKkSt
gÅ^kIk[kKk_lhÖgk=D2YWmldøì8īxFldøì
6S_ldIk_D_Á^k^xµ^[k[éYnQmaÿ]kRt- munotes.in

Page 55

55प्रकरण २  सपर्धेची समज आव ण रणनीतीक विपणन
úkhD lWdP hk ldĴtfRkIk Zĉ >D \kF 5ht. 6S_ ]hßdYoRª [k[m Kgt Dì:
lD2]S - ±lRD dkQ 5lR YPLP?dKm lD2]S dp°m g2exVW D_Rt gx^mIt 4gSt.
5lTªD g2gkVWt - g2ÖTk 5lTªD 4PIRéIk E2[m_YRt gk]Wk D_S 5ht Dk? g2ÖTk Wd
8ÂYkUW¸^k ldDkg 5lR gnVk_RtgkOm \k2Pda Dgt 5lR DxOoW lW]kªR D_S 5ht?
Dk^ªD Dk^ª±]Sk - g2ÖTk ^xµ^ 8ÂYkUW 5lR ldS_R S2ý²kWk¸^k dkY_kWt dtb 5lR g2gkVWt
Dk^ª±]YRt dkY_ D_Á^kg g±] 5ht Dk?
8ÂYkUWkIm ep2Eak - g2[2lVS 8ÂYkUWk2Im ldøì DŁW g2ÖTk lDSm ghKStWt ]hgoa dkQdo
eDSt ?
_RWmSmD\kFmUk_m - 6S_ D2YÆ^k2gh g2ÖTtIt DxRÂ^k ÿDk_It g2[2V 5htS?
D2YWmIt ]Wx[a / D]ªIk_m - D]ªIkö^k2Im ÿt_Rk, dIW[ĦSk5lR8ÂYkUDSkDxRÂ^kYkSbmIm
5ht?
[kKk_YtOtSma g2ÖTtIm ÖYVkªÂ]D lÖTSm lWlIJS D_Rt -
K_ g2ÖTk [kKk_YtOtSma 4úRm 4gÐ^kg, [hòStD ÖYVªD Â^k2g 4Wng_S S_m 4gSkS lD2dk St
[kKk_YtOtS WdmW 4gSkS. gÅ^ [kKk_YtOm^ ÖYVkª 5lR ÿlSÖYVê ÖTkW g]KoW GtSÐ^kW2S_
g2ÖTk YnQma FxĶm D_Á^kg g±] hxSt.
ÖYVkªÂ]D Zk^Uk 5lR Fu_gx^mIm ÿ]nE ±týt BbERt 5lR Â^kd_ gdk«FmR IIkª D_Rt.
g2ÖTt¸^k 8ÂYkUW lD2dk gtdk2gkOm ÿlSÖYVê dkSkd_RkIk 5Qkdk GtRt. g]kW 5lR Y^kª^m
8ÂYkUW lD2dk gtdk g2[2lVS lNÈYR S^k_ D_Rt.
gk_k2e YRt ]n´^ g]Ö^k 5lR g2VéIk 5Qkdk Gt9W º^k lODkRm lWRª^ GtÁ^kIm 5dÔ^DSk
Â^k GNDk2Im WŌU GtRt. º^k ]nUzīk2Ik ldIk_ Dtak YklhKt Â^k]Å^t [kKk_YtlO^ ÿdte, ldS_R
ld\kF, 8ÂYkUW ep2Eak, lD2]S YnWdªaxDW 5lR / lD2dk EIª DYkS ^k2Ik g]kdte 5ht.
g2ÖTtWt [kKk_YtOm^ lÖTSm [bDN D_Rk_m ldYRW ^xKWk ldDlgS 5lR 42]akS
5RÁ^kgkOm axDg2´^kekľm^ ldĴtfRkgh ÖYV¥It ldĴtfR g]kDlaS D_Rt.
8Y_xĉ W]nU ]klhSm¸^k 5Vk_t g2ÖTk [kKk_YtOm^ ÖYVkªÂ]D ldĴtfR D_Á^kg g±] hx8
eDSt.
.•. gk_k2e / Summary
8Y_xĉ ÿD_Rk]Å^t 5YR ldYRW ÿk_2l\D BbE, ldYRW_RWmSm , lW^xKW ÿlø^tSma NÈYt,
(>gPÊÐ^nBNm) ldĴtfR d ]k^Dta YxNªgª ^k2It YkI eĉìIt ÿkłY Ļk [Ua gExa ]klhSm /
4daxDW D_Á^kIk ÿ^ÂW Dtak 5ht. ldYRW lh >D gk]å_D ÿlø^k 5ht. º^kĬk_t al±S munotes.in

Page 56

56विपणन व्यिस्थापन
[kKk_YtOt[k[S lWRkª^D lWRª^ GtÁ^kg ]US hxSt. YxNª_ ^k2Wm [kKk_YtOtIt gdk«FmR ldĴtfRkĬk_t
]hÂdk¸^k GNDk2Im BbE DłW Â^k[k[S gDk_kÂ]D _RWmSmIm ]klhSm DłW lUam 5ht.
lW^xKWk¸^k ÿÂ^tD NÈ^kd_ DxRSt lWRª^ GtRt SgtI [kKk_YtOtIt gd¥±R D_Á^kIm
>gPÊÐ^nBNm Ļk 5VnlWD YĦSm g2U\kªS ]klhSm 8YaÊV D_Á^kS 5am 5ht.
.– ÖdkÅ^k^ / Exercise
å_DkÌ^kKkFk\_k -
) ]hßd ø]kWt 8ÂYkUWk2Im ____ 5lR_____ ^kUm S^k_ DŁW g2ÖTk ÿk_2\ Dk^ª eDSt.
) S2ý²kW SgtI 62N_WtN¸^k øk2Sm ]nbt ______ ldYRWkWt ]xOm KkFk Ó^kYam 5ht.
‘) ldYRW _RWmSmIk ]n´^ 8ĥte ldleķ 8ÂYkUW [kKk_kS g2ÖTtIt 8ĥmĶ gkÅ^ D_Á^kgkOm
ldYRW g2gkVWt 5lR lø^kDakYk2It ÿ\kdmYRt _____ 5lR____ D_Rt hx^.
’) ______ hm DpSmIm lD2dk Vx_RkÂ]D ^xKWk 4gSt Km ]n´^ lD2dk g2YoRª 8ĥmĶgkÅ^
D_Á^kgkOm lWl]ªS Dtatam 4gSt.
“) DxRÂ^khm Ó^dgk^kIt Dk^ª ÌhRKt úkhDk2Wk ___ ldS_R D_Rt Sthm WZk gk2\kboW hx^.
lNYklahk-
) ldYRW_RWmSm
) gKªWema
‘) Ó^dgk^ dkSkd_R ldĴtfR
’) ]x³^k¸^k [kKn
“) ÖYVkª ldĴtfR 8Y^xF
Ekamaÿijk2ImgldÖS_8°_tlahk -
 ldYRW _RWmSm ÌhRKt Dk^ ?
 ldYRW _RWmSmIm duleĶz^t ldeU D_k
‘ ]k^Da YxNª_ ^k2¸^k ÿlS]kWkd_ \kÕ^ D_k
’ ldYRW _RWmSm lW^xKWkSma dtFdtFÑ^k NÈ^k2d_ \kÕ^ D_k
“ (>gPÊÐ^nBNm ldĴtfR [k[S IIkª D_k
” ÖYVkª ÌhRKt Dk^ Â^kIt ldĴtfR Dgt D_SkS?
ٟ ٟ ٟ ٟ ٟ ٟ munotes.in

Page 57

57प्रकरण ३  उतपथादन
GND ‘ ‘ 8ÂYkUW
ȧɃɀȵɆȴɅ
GND_IWk
‘Ž. 8lĥĶ
‘. ÿÖSkdWk
‘. Ó^k´^k
‘‘. 8ÂYkUW ÖS_/ YkSbm
‘’. 8ÂYkUW dFêD_R
‘“. 8ÂYkUW KmdW Iø NÈYt 5lR ÿÂ^tD NÈÈ^kIt duleĶz^t
‘”. 8ÂYkUW ÖTlYS D_Rt
‘•. 8ÂYkUW lÖTSmSma / ÖTklYS D_Á^k¸^k Yk^ö^k
‘–. gk_k2e
‘—. ÖdkÅ^k^
‘Ž 8lĥĶt / objective
 8ÂYkUWkIt dFêD_R
 8ÂYkUW KmdWIøkIt dtFdtFbt NÈYt
‘ 8ÂYkUWk¸^k lÖTSmIm g2DÐYWk 5lR Â^kIt ldldV NÈYt
‘ ÿÖSkdWk / Introduc tion
5K¸^k ÖYVkªÂ]D [kKk_kS ÿÂ^tD D2YWmak Â^k¸^k 8ÂYkUWkIt 4Â^2S DkbKmYodªD
]oÐ^]kYW D_kdt akFSt 5lR ÿlSÖYÅ^k«em SnaWk D_kdm akFSt Dk_R D2YWmak [kKk_kS
ÖYVkªÂ]D ak\ l]bdÁ^kgkOm 8ÂYkUWkIm duleĶz^t 5lR FnRd°k 4Â^2S 5dÔ^D 4gSt. ^xµ^ munotes.in

Page 58

58विपणन व्यिस्थापन
8ÂYkUWkIm lÖTSm úkhDk2¸^k ]WkS D2YWmIm Ik2Fam ÿlS]k lW]kªR D_Á^kg ]US D_St. Kgt
8ÂYkUW ldldV KmdWIøk]]VoW KkSt, gnŁdkSm¸^k NÈÈ^kd_ 8ÂYkUWkIt 4lÖSÂd ÿÂ^tD
D2YWmgkOm 5ÓhkW 4gSt. ldYRW l]®Rk¸^k 4Â^2S ]hÂdk¸^k GNDk2YuDì 8ÂYkUW ht >D
GND 5ht.
‘ Ó^k´^k / Definition
úkhDkIm F_K lD2dk 6¸Jk YoRª D_Á^kgkOm SnÌhm ldDatam DxRSmhm dÖSo lD2dk gtdk ht 8ÂYkUW
5ht. hm Ó^k´^k K_m 5YÐ^kak DUklIS gxYm dkNS 4gat S_m KtÓhk úkhD 8ÂYkUW E_tUm
D_k^ak ^tSx StÓhk Sx UtS 4gatÐ^k YuÔ^k lD2dk ]oÐ^kYt±k 8ÂYkUWkIt FnR Ik2Fat 5ht lD Wkhm
^kIk ldIk_ KkÖS D_SkS. ^k ÿD_Rk]Å^t 5YR 8ÂYkUW 5lR Â^k¸^k g2[2lVS Ó^nÓh_IWt
ldf^m leDRk_ 5hxS.
"8ÂYkUW" hk eÊU "8ÂYklUS D_Rt" ^k lø^kYUkSoW 5ak 5ht. 8ÂYkUWkak 62úKm ]Å^t
Prod uct hk eÊU 4goW Â^kIm 8ÂY°m arlNW \kftSma productus / pr ƃdƻce (re) "(to)
lead ^k eÊUk2dłW YnQt 5RÁ^kgkOm ^k 4TkªWt Lkam. ht \ylSD lD2dk 5\kgm ÖdłYkS 4go
eDSt. \ylSD 8ÂYkUWk2]Å^t lNDk9 dÖSo (Kgt Dì Dk_, ZlWªI_ 5lR g2FRD) 5lR lNDk9
WgRkö^k dÖSo (Kgt Dì 4ÆW 5lR Yt^t) g]kldĶ 5htS. 5\kgm 8ÂYkUWt ÌhRKt gtdk lD2dk
4Wn\d (Kgt Dì le±R 5lR gvÉNdt4_).

x "8ÂYkUW" ^k eÊUk¸^k ]kFt EoY _x]k2ID 6lShkg 5ht “ Ó^k eSDk¸^k gnŁdkSmak.,
"FnRkDk_kWt l]bdatat FlRSm^ ÿ]kR" SgtI ]Å^^nFmW arlNW ]Å^t 'productum'
8ÂYkUWkSoW 5lR ekľm^ arlNW]Å^t "DkhmS_m 8ÂYklUS Dtatat", ^kak 8ÂYkUW ÌhRoW
g2[xVat Kk^It. “•Ž ¸^k UeDkYkgoW 62úKm]Å^t "Dkhmhm 8ÂYklUS" It gk]kÆ^ ²kW
gk±k2lDS Dtat Ftat; –—Ž Y^«S _kKDì^ 4Tªekľk]Å^t "Kt Ó^kdgkl^DYRt ldøìgkOm
S^k_ Dtat KkSt" Â^kIk 4Tª 8ÂYkUW 4gk 5ht. munotes.in

Page 59

59प्रकरण ३  उतपथादन
x lD_Dxb [kKk_kS 8ÂYkUWk2Wk Ó^kYk_m ]ka 4gt ÌhRSkS. 8ÂYkUW ÿlø^tS, 8ÂYkUWk2Ik
D¸Ik ]ka ÌhRoW E_tUm Dtam KkSkS 5lR Â^kd_ ÿlø^k DłW S^k_ dÖSo ÌhRoW
ldDam KkSkS. dÖSo gk]kÆ^S3 VkSo 5lR Dpfm 8ÂYkUWt ÌhRoW D¸Ik ]ka 4gSkS,
Y_2Sn hk eÊU EnÐ^k [kKk_kS ]xOz^k ÿ]kRkd_ 8YaÊV 4gatÐ^k DxRÂ^khm FxĶmIk
UtEma g2U\ª Gt9 eDSx. ÿDÐY Ó^YdÖTkYWkS 8ÂYkUWkIm CYIkå_D Ó^k´^k ÌhRKt
ÿDÐY ldS_R lD º^kWt ÿDÐYkIm 8ĥmĶt [Wam 5htS.
x ÿÂ^tD 8ÂYkUW EIkªd_ [Wdat KkSt 5lR lD2]SmS ldDat KkSt.
x 8ÂYkUW ht ldYRW l]®RkSma >D ]hßdkIt GND 5ht. ldYRW l]®¸^k 6S_ gdª
GNDk2It lWRª^ 8ÂYkUWkd_ 4da2[oW 4gSkS. 8Ukh_RkTª, 8ÂYkUWkgkOm lD2]S lWlIJS
Dtam KkSt; Kklh_kS 8ÂYkUW ldDÁ^kgkOm lWU¥leS Dtat KkSt; 5lR 8ÂYkUWkgkOm
ldS_R gkEbm S^k_ Dtatam 5ht. 8ÂYkUW ldYRW Dk^ªø]k¸^k ]Å^\kFm 5ht.
ÌhRoWI, ldYRW ÿ^ÂWk2It >DoR ^e lWlIJS D_Á^kS 8ÂYkUWkIm ]xOm \ol]Dk 5ht.
8ÂYkUW – Ó^k´^k:
8ÂYkUWk¸^k Dkhm ]kWD Yå_\kfk / Ó^k´^k Ekama ÿ]kRt:
. lZlaY DxNa_ ^k2Wm Dtatam Ó^k´^k, "8ÂYkUW ÌhRKt 4em DxRSmhm FxĶ Km
>Ekīkak F_K lD2dk 6¸Jk YoRª D_Á^kgkOm lUam Kk9 eDSt."
Philip Kotler: “Product is anything that can be offered to someo ne to
satisfy a need or a want.”
. ldÐ^] ÖNrÆNW ^k2¸^k ]St, "8ÂYkUW ]oSª 5lR 4]oSª FnRk2It KlNa 5ht, º^k]Å^t
[k2VRm /5dtĶW, _2F, lD2]S, ÿlSķk 5lR axDk2¸^k F_Kk d 6¸Jk YoRª D_Rkö^k gtdk2Ik
g]kdte 5ht."
William Stanton, “Product is com plex of tangible and intangible attributes,
including packaging, colour, price, prestige, and services that satisfy needs and wants of people.”
‘. PÊÐ^o. >ÐP_gW ^k2¸^k ]St, "8ÂYkUW ht 8Y^xlFSk2It FĜt 5ht, º^kS ldldV 8ÂYkUW
duleĶz^t 5lR Â^k¸^k gx[S¸^k gtdk2Ik g]kdte 5ht."
W. Alderson: “Product is a bundle of utilities, consisting of various product
features and accompanying services.” munotes.in

Page 60

60विपणन व्यिस्थापन
‘‘ 8ÂYkUW ÖS_/ YkSbm / Product Levels
úkhD -]oÐ^ YUkWnø]: úkhD-]oÐ^ YUkWnø] ÌhRKt º^kak 8ÂYkUWt lD2dk gtdtIt ÖS_ ÌhRoWhm
BbEat KkSt. St gk2FSt Dì 8ÂYkUWk¸^k ÿÂ^tD dkQÂ^k ÖS_kgh, 8ÂYkUWkem g2[2lVS ]oÐ^
UtEma dkQSt. lZlaY DxNa_Wt ÿÖSkldS DtatÐ^k YkI 8ÂYkUW ÖS_ Ekamaÿ]kRt 5htS:

5DpSm: úkhD ]oÐ^ YUkWnø] (YkI 8ÂYkUW ÖS_)
. ]n´^ Zk^Ut (]oa\oS ÖS_): gtdk lD2dk ak\ úkhD E_xE_ E_tUm D_S 5ht. hm
8ÂYkUWkIm ]n´^ Dk^ª±]Sk 5ht º^kledk^ 8ÂYkUWkIt ]oÐ^ Wkhm.
8Ukh_RkTª,
x hvNta]Vma YkhòRt ld®k2Sm 5lR LxY E_tUm D_S 5htS.
x GPz^kb ^xµ^ dtb UkEdS Wgta S_ Â^kIt ]oÐ^ Wkhm.
x Â^kIÿ]kRt, K_ 5YR Dva Dł eDS Wkhm, S_ ZxWIt ]oÐ^ Wkhm.
^k ÿD_RkS, lY»Lk hN¸^k g2l]l®S KtdRkIk ]n´^ Zk^Uk ÌhRKt YxNkgkOm 4ÆW
º^k]nbt \oD \kFldSk ^tSt. munotes.in

Page 61

61प्रकरण ३  उतपथादन
^k ÖS_k¸^k ^xµ^ Dk^kªledk^, 5YR ^k ÖS_k¸^k / YkSbm¸^k YamDPt KxPoW Dkhmhm
8Y^xF Wkhm.
. ]oa\oS 8ÂYkUW, 8ÂYkUWkIk 4FUm Ylhak UtEkdk. ht ÿk]n´^kWt 8ÂYkUWkIt \ylSD
ÖdłY 5ht. ^k ÖS_kd_ ldYRDkWt ]ob ak\ ]oa\oS 8ÂYkUWkS łYk2Så_S D_Rt
5dÔ^D 5ht.
x hvNta ł]]Å^t l[JkWk, [kTł], Nvdta, Nt[a, űtg_/ZPSkb 5lR DYkN ^k2Ik
g]kdte 5ht.
x ]WFNm GPz^kbkS Pk^a 5lR atU_ 5ht.
x ZxW]Å^t [k_ 5Dk_, dkDldÁ^kIk 5Dk_ lD2dk Öak6P_/ZreWt[a 5Dk_
5htS.
 Dxgª KtdR ÌhRKt >D ÿDk_t g2l]l®S KtdR 5ht º^k]Å^t lY»Lk hNIt du^lĉD
8ÂYkUW Ut9 Dtatat 5ht. hm >D lY»Lk 5lR YtÈgm g2l]l®S 5ht, Â^kI dtbm \oD
\kFdRt 5lR ShkW \kFdRt ^k htSoWt S^k_ Dtam KkSt.
‘. 4Ytl±S 8ÂYkUW: 8ÂYkUWkS 4Ytl±S 4gatam 4lSe^ Ik2Fam duleĶz^t 4gRt. 4Ytl±S
8ÂYkUW ]oa\oS 8ÂYkUWk]Å^t gnVk_Wk D_St.
8Ukh_RkTª:
x hvNta ]Å^t ^tRk_t YkhòRt D]mSD]m Öd¸J l[JkWk, SkKt Nvdta, Dk^ª_S lUdt 6. Im
4Yt±k D_SkS.
x úkhDkIm 4Yt±k 5ht Dì GPz^kbkWt ^xµ^ dtb UkEdkdm 5lR KkÖS Dkb lNDkdt.
x ZxW hk WmN Ikaak YklhKt 5lR Â^kIm 42F\oS FnRd°k Ik2Fam 4gRt F_KtIt
5ht.
lY»Lk hN It ]kWDìD_R 5lR 8¸I UKkªIt 5ĵkgW 5ht 5lR Â^k]nbt úkhDk2Wk
4Yt±k 5ht Dì Â^k2It g2l]l®S KtdR dtFdtFÑ^k ldøì D¤þkd_ dtFdtFÑ^k IdmIt Wgta
5lR Â^k2It 4ÆW 8¸I UKkªIm Öd¸JSk 5lR hkSkbWm DłW S^k_ Dtat Kk7a.
>EkUm D2YWm lKSDì KkÖS 4Ytl±S 8ÂYkUW YkSbm FkOta lSSDk Â^k D2YWmIk
Dk^]ÖdłYm WkdaylDD S^k_ hx9 eDta. munotes.in

Page 62

62विपणन व्यिस्थापन
’. dlVªS 8ÂYkUW: ^k]Å^t 4lSe^ 5IJ^ªDk_D duleĶz^t 5htS Km úkhDk2¸^k 4Yt±tYt±k
YoRªYRt KkÖS 5htS. Dtdb 8īxFkSma 5GkPmIt, WkdkKatat ā1P/Ó^kdgkl^D ht Dł
eDSkS.
8Ukh_RkTª:
• 8°] ŀÔ^, ]nak2gkOm EtbRm, ahkW [kF, YnÖSDkgkOm DYkS 6. FxĶm hvNta¸^k
Exam]Å^t OtdRt.
• 41Ya lD2dk gr]g2F YoRªYRt WdmW duleĶz^tYoRª ZxW lD2dk Ö]kNª GPz^kbt S^k_
D_SkS 5RSkS Km ^k5Vm DxRÂ^khm WkdkKatÐ^k D2YWmWt [kKk_kS 5Ratam
WkhmS.
g2l]l®S KtdRkgkOm, agRmIm Ykd (4lSå_ĉ 8ÂYkUWt) KxPRt ^k ÖS_kd_ ^xFUkW UtSt.
hm g2dlVªS 8ÂYkUWt [hòStD dtbk ]n´^ 8ÂYkUWt 4gSkS. dkQmd 8ÂYkUWkIm YkSbm
_kEÁ^kgkOm D2YÆ^k R&D g2exVW 5lR ldDkg ^k]Å^t ]xOm _³D] Fn2SdSkS.
“. g2\kÓ^ 8ÂYkUW: 4lÖSÂdkS 4gatÐ^k 8ÂYkUWkIm 4Â^2S \ldÕ^kSma g2DÐYWk hx^.
\ldÕ^kS 8ÂYkUmS hx9 eDRk_m gdª g2\kÓ^ dkQ 5lR Yå_dSªW ^k]Å^t g]kldĶ 5ht.
g2l]l®S KtdRk]Å^t, dk^o^nĉ Yt^ [UaÁ^kgkOm 5_xµ^Uk^m Y^kª^ gkU_ Dtat Kk9
eDSkS.
^tTtI D2YÆ^k úkhDk2Wk g2SnĶ D_Á^kgkOm 5lR Â^k2Wm ]klFSatam 8ÂYkUWt UtÁ^k]Å^t
Z_D D_Á^kgkOm WdmW ]kFª exVSkS.
‘’ 8ÂYkUW dFêD_R / Product Classification
>D D2YWm 5YÐ^k alà^S [kKk_kS ldldV 8ÂYkUWt (dÖSo 5lR gtdk) ldDS 4gSkS.
Â^k2It UxW FNk2]Å^t dFêD_R Dtat Kk9 eDSt, Kgt Dì:
4. úkhD 8ÂYkUWt, 5lR
[. CīxlFD 8ÂYkUWt.

munotes.in

Page 63

63प्रकरण ३  उतपथादन
4. úkhD 8ÂYkUW:
úkhD 8ÂYkUWt hm 4em dÖSo 5htS lD Km 42lS] úkhD lD2dk G_FnSm dkY_kgkOm 4gSkS. lh
8ÂYkUWt YnQma Ó^kdgkl^D 5lR 4l\^k2lýDì ÿlø^tledk^ dkY_am Kk9 eDSkS.
úkhD 8ÂYkUWt Ekamaÿ]kRt Ik_ ÿDk_k2]Å^t ld\kFam Kk9 eDSkS:
) gx^mÖD_ 8ÂYkUWt: 4em 8ÂYkUWt dkY_DÂ^k«Im 4WnDoaSk gnVk_SkS lD2dk dkQdSkS.
St UuW2lUW KmdWkS dkY_at KkSkS. 4em 8ÂYkUWt dk_2dk_ dkY_kgkOm 5dÔ^D 4gSkS
5lR St ghK E_tUm Dtat Kk9 eDSkS. 8Ukh_RkTª, gk[R, l[lÖDNt, NoTYtÖN, _tLgª
5lR UkQmIk gk[R, dSª]kWYýt 6Â^kUm St Kdb¸^k UnDkWkSoW lD2dk lD_Dxb
UnDkWk]VoW KkÖS ldIk_ W D_Sk 8ÂÖZoSªYRt E_tUm Dtat KkSkS. 4ek ÿDk_¸^k
8ÂYkUWk2Im E_tUm D_Á^kYodê úkhDk2Wk Yn_tgt ²kW 4gSt. gx^mIm 8ÂYkUWt lD]kW
ÿ^ÂWk2Wm E_tUm Dtam Kk9 eDSkS 5lR KdbKdb gdªý 8YaÊV 4gSkS.
hm 8ÂYkUWt dFêDpS 5lR ld\kFam 5htS:
x ÿkTl]D 8ÂYkUWt lW^l]SYRt E_tUm Dtam KkSkS.
x 5dtF 8ÂYkUWt Dkhm lW^xKW DłW E_tUm D_S 5htS.
x 5YÂDkamW 8ÂYkUWt SkSPmWt E_tUm Dtam KkSkS.
) E_tUm 8ÂYkUWt: ^k 8ÂYkUWk2gkOm ldetf dtb 5lR E_tUmIt ÿ^ÂW 5dÔ^D 5htS. 4em
8ÂYkUWt ldetf UnDkWt lD2dk [kKk_kSoW htSnYn_Ög_ E_tUm Dtat KkSkS. FnRd°k, lD2]S,
WkdaylDD, ZreW, euam, WdmW [kĻk2F, _2F, 6Â^kUm ]hßdkIt lWDf ldIk_kS GtSat
KkSkS. St ldldV Y^kª^ lD2dk dkRk2]Å^t lWdPat KkRk_ 5htS. gxWt 5lR UklFWt,
YkUýkRt, DYPt 5lR 6S_ lNDk9 dÖSo (_tlĀK_tN_, NtlalÓhKW, ]WFN VnRt 6. gh)
^k2Ik g]kdte E_tUm 8ÂYkUWk]Å^t hxSx.
‘) lNDk9 8ÂYkUWt: lNDk9 8ÂYkUWt UmGª DkakdVmgkOm lNDo eDSkS 5lR >D lD2dk
4lVD Ó^ĉì dk_2dk_ dkYł eDSkS. NtlalÓhKW, g2FRD, _tlĀK_tN_, Y2Et, 6atl³ůD
6ľm, dkhWt 6Â^kUm lNDk9 8ÂYkUWk2Im 8Ukh_Rt 5htS. WkdaylDD, D2YWmIm ÿlS]k,
lD2]S, FnR (gn_±k, ghKSk, 4TªÓ^dÖTk, gnldVk, lNDk9YRk 6Â^kUégh), duleĶz^t
(dÖSn]kW, _2F, 5Dk_, dKW 6Â^kUégh), 5lR ldøìW2S_¸^k gtdk (]xZS KxPRm, G_m
dÖSo YxhIldRt, UnŁÖSm, h]m 5lR dv_2Nm 6.) ^k FxĶm úkhD 8ÂYkUWt E_tUm D_SkWk
ldIk_kS GtSkS. munotes.in

Page 64

64विपणन व्यिस्थापन
’. lNDk9 Wgatat / 4ÐY 5^nÕ^ 8ÂYkUWt: lNDk9 8ÂYkUWk2¸^k SnaWtS, lNDk9
WgatÐ^k 8ÂYkUWk2It 5^nÕ^ D]m 4gSt. St S^k_ LkÐ^kW2S_ 4ÐYkdVmSI Â^k2Ik dkY_
D_Rt 5dÔ^D 5ht. Zbt, \kº^k, Znat, ImK, UoV 5lR 6S_ S_SnUm lWgFkªS lNDk9
WgSkS. St >DUkI dkY_at KkSkS. Â^k2Wk 8Y\xµ^ dÖSo ÌhRoWhm BbEat KkSt. [hòStD,
Â^kYuDì [_tI WkdaylDD Wgatat 5htS. St dk_2dk_ E_tUm Dtatam 8ÂYkUWt 5htS 5lR
Kdb¸^k UnDkWkSoW ghK E_tUm D_Sk ^tSkS. hm 8ÂYkUWt E_tUm D_Á^kgkOm SkKtYRk,
YrlD2F, enĦSk 5lR lD2]S ht ]hßdkIt lWDf 5htS. lNDk9 8ÂYkUWk2¸^k SnaWtS,
lNDk9 WgatÐ^k 8ÂYkUWk2It 5^nÕ^ D]m 4gSt. St S^k_ LkÐ^kW2S_ 4ÐYkdVmSI
Â^k2Ik dkY_ D_Rt 5dÔ^D 5ht. Zbt, \kº^k, Znat, ImK, UoV 5lR 6S_ S_SnUm
lWgFkªS lNDk9 WgSkS. St >DUkI dkY_at KkSkS. Â^k2Wk 8Y\xµ^ dÖSo ÌhRoWhm
BbEat KkSt. [hòStD, Â^kYuDì [_tI WkdaylDD Wgatat 5htS. St dk_2dk_ E_tUm
Dtatam 8ÂYkUWt 5htS 5lR Kdb¸^k UnDkWkSoW ghK E_tUm D_Sk ^tSkS. hm 8ÂYkUWt
E_tUm D_Á^kgkOm SkKtYRk, YrlD2F, enĦSk 5lR lD2]S ht ]hßdkIt lWDf 5htS.
“. gtdk: gtdk ]oSª dÖSo2Yt±k l\ÆW 5htS. 4]oSªSk, Yå_dSªWemaSk, 4ld\kº^Sk,
WkeYkSmYRk 6Â^kUm gtdk2Im ]n´^ duleĶz^t 5htS. gtdk 5Yat KmdW gn_l±S 5lR
5_k]Uk^D [WdSkS. ldĵkg, ldĵgWm^Sk, EIª, lW^l]SSk 5lR dtb ht ]hßdkIt ]nĥt
5htS. Yxamg, YxÖN @lZg, UdkEkWt, [1Dk 5lR ld]k D2YÆ^k, lgWt]k, ÖTklWD
g2ÖTtĬk_t 8Y^nĉ gtdk, dkhSoD gnldVk 5lR 6S_ ]USWmg (Kgt Æhkdm, Ik2\k_, Pv³N_,
]tDrlWD 6.) gtdk2]Å^t g]kldĶ 4go eDSkS. gdª ldYRW ]oa\oS Sßdt gtdk2gkOm lSSDtI
akFo 5htS. 'gtdk2It ldYRW' hk 5VnlWD ldYRWkIk 8U^xÆ]nE Yuao 5ht.
[. CīxlFD 8ÂYkUW:
8ÂYkUWk2d_ YnQma ÿlø^tgkOm lD2dk 6S_ 8ÂYkUWt S^k_ D_Á^kgkOm CīxlFD 8ÂYkUWt
8ÂYkUW g2ÖTk2Ĭk_t lWldķk ÌhRoW dkY_am KkSkS. Dkhm 8ÂYkUWt CīxlFD SgtI úkhD
8ÂYkUWt 5htS. ^2ýgk]núm, GND, Dkhm _gk^Wt, Yn_dOk 5lR gtdk 6., hm Dkhm CīxlFD
8ÂYkUWt 5htS.
YnÆhk, CīxlFD úkhD 5lR úkhD 8ÂYkUWk2¸^k [k[SmS DPD dFêD_R UtEma e³^ Wkhm,
8Ukh_RkTª, dmK, Ytůxla^] 8ÂYkUWt, gkE_, DkYP, Fhó, g2FRD, dkhWt 6Â^kUm 8īxFk2Ĭk_t
lWldķk ÌhRoW dkY_Ð^k KkSkS S_ g]kW 8ÂYkUWt 5htS lD Km úkhD Â^k2¸^k UuW2lUW F_Kk
\kFdÁ^kgkOm dkY_SkS. munotes.in

Page 65

65प्रकरण ३  उतपथादन
Dkhm D2YÆ^k, 8Ukh_RkTª, dmK, lg]¤N, Ytůxa 5lR Dxbgk 6Â^kUm, Â^k2Im 8ÂYkUWt CīxlFD
^nlWN SgtI úkhDk2Wk ldDSkS. úkhD 8ÂYkUWk2¸^k SnaWtS, CīxlFD 8ÂYkUWk2It ldYRW 4WtD
ÿDk_t l\ÆW 4gSt.
CīxlFD 8ÂYkUWk2]Å^t Ekama FxĶé g]kldĶ 5ht:
. ]emW 5lR Â^kak akFRk_t GND
. D¸Ik ]ka 5lR Â^kIk Yn_dOk
‘. gtdk 5lR gÐakFk_
’. dmK 5lR 62VW 6.
‘“ 8ÂYkUW KmdW Iø NÈYt 5lR ÿÂ^tD NÈÈ^kIt duleĶz^t / Product Life
Cycle and features of each stage
º^k ÿ]kRt Ó^ĉì¸^k 5^nÕ^kak Dkhm ldleĶ Dka]^kªUk 4gSt, Â^k¸^k 5^nÕ^kS ldldV NÈYt
4gSkS Â^kIÿ]kRt 8ÂYkUWkak O_kldD 5^n]^kªUk 4gSt. [kK_YtOtSma StKm]2Um Iøkÿ]kRt
^k]Å^t IQ8Sk_ lUgoW ^tSkS. ÿÂ^tD 8ÂYkUWkIt [kKk_kS 4lÖSÂdkIt ldleĶ Iø 4gSt.
dÖSo2It [kKk_YtOtS 5F]W LkÐ^kYkgoW St Â^k dÖSo [kKk_kSoW 4ŀÔ^ hx7Y^«SIk DkakdVm
ÌhRKt Â^k dÖSoIt 5^n]kªW hx^. Dkhm 8ÂYkUWt UmGªDkb Yå_Y³dSk 4dÖTtS _khó eDSkS, Y_2Sn
g2YpĉSk, dkQatam ÖYVkª, ]kFRm D]m hxRt 5lR ldøì D]m hxRt ^kgh 4WtD GNDk2]nbt gdª
8ÂYkUWt 4Et_mg [kKk_kSoW [kht_ YPSkS.
gkVk_RYRt, 8ÂYkUW KmdWIøkIt Ik_ NÈYt 4gSkS, 8ÂYkUWk¸^k ldDkgkYkgoW Â^k¸^k
]oÐ^kS GN 5lR [kKk_kSoW lWdp°mY^«S It gdª NÈYt ^kS g]kldĶ 5htS. 8ÂYkUW
KmdWIøk]Å^t ’ 4FUm ÖYĶYRt Yå_\klfS NÈYt 5htS, ÿÂ^tDkIm ÖdS3Im duleĶz^t 5htS.
dÖSo¸^k / 8ÂYkUWk¸^k KmdWIøkIt Ik_ NÈYt 5htS -
) ÿk_2\kdÖTk / ÿdtekdÖTk lD2dk Yå_I^,
) [kKk_YtOtIm ÖdmDpSm lD2dk dkQ,
‘) Yå_Y³dSk
’) öhkg / GN 5lR g]kĮm. munotes.in

Page 66

66विपणन व्यिस्थापन
Kklh_kS dtbkYýD, lD]SmIt l[2Uo, WdmW 8ÂYkUW [kKk_YtOtIk ldÖSk_, [k2VRm g2dtĶW YnW3_IWk
5lR [_tI Dkhm lWVkªå_S D_Á^kS ]US D_Á^kgkOm Ó^dÖTkYW 5lR ldYRW
Ó^kdgkl^Dk2Ĭk_t 8ÂYkUW KmdWIøk2Ik dkY_ Dtak KkSx. 8ÂYkUWkIt g]TªW D_Á^k¸^k ^k
Vx_RkÂ]D YĦSéWk 8ÂYkUW KmdW Iø Ó^dÖTkYW ÌhRoW BbEat KkSt. WdmW 8ÂYkUWt
[kKk_YtOtSoW KnÆ^k dÖSo2Wk [kht_ DkQÁ^kgkOm DVm S^k_ 4gSkS ht O_dÁ^kg St ]US Dł
eDSkS.
^kÓ^lSå_ĉ, D2YÆ^k dÖSo¸^k / 8ÂYkUWk¸^k KmdWIøk¸^k ldĴtfRkIk dkY_ D_SkS 5lR
Â^k2¸^k 8ÂYkUWkIt UmGkª^nÕ^ lNDdoW OtdÁ^kgkOm lD2dk [kKk_kSma ]kFRm YoRª D_Á^kgkOm
lD2dk ldDlgS S2ý²kWkS [Ua D_Á^kgkOm Vx_Rt S^k_ Dtat KkSt.

dÖSo¸^k / 8ÂYkUWk¸^k KmdWIøkIt NÈYt
) ÿk_2\kdÖTk / ÿdtekdÖTk lD2dk Yå_I^:
dÖSo¸^k / 8ÂYkUWk¸^k KmdWIøkIk hk NÈYk WdmW 8ÂYkUW gnł D_Rkö^k D2YWmgkOm
gdkªS ]hkF 4go eDSx. 8ÂYkUWkgkOm [kKk_kIk 5Dk_ ahkW 5ht, ^kIk 4Tª ldøì
D]m 5ht, K_m St dkQS 4gSma. Ung_mDPt, g2exVW 5lR ldDkg, úkhD IkIRm, 5lR
8ÂYkUW gnł D_Á^kgkOm 5dÔ^D ldYRW ^kgk_´^k FxĶéIm lD2]S EoY KkÖS 4go
eDSt, ldetfS: K_ St ÖYVkªÂ]D ±tý 4gta. ^k NÈÈ^kS gk]kÆ^S: Kklh_kSé]Å^t \_md
Fn2SdRoD 5lR úkhDk2Wk 8ÂYkUW 5lR Â^k¸^k Zk^īk2ldf^m KkFłD D_Á^kd_ a±
D¤lþS DtatÐ^k ldYRW ]xlh]tIk g]kdte 4gSx. munotes.in

Page 67

67प्रकरण ३  उतपथादन
8ÂYkUW KmdWIøk¸^k Yå_I^ NÈÈ^kIm duleĶz^t:
4) ldøìIm ]2U dkQ: 8ÂYkUW Ó^kdgkl^D Iø gnł LkÐ^kW2S_ 8ÂYkUW
KmdWIøkIk Yå_I^ NÈYk gnł hxSx. ^k NÈÈ^kS ldøìSma ]2U dkQmIt duleĶz^
5ht. ^kIt ]n´^ Dk_R ÌhRKt, E_tUmUk_k2Wk WdmW 8ÂYkUWk¸^k 4lÖSÂdkIm
KkRmd WgSt 5lR St Â^k2¸^k ÿÖTklYS E_tUm¸^k gd^m [UaÁ^kg WkEof
4gSkS.
[) [kKk_kSma 4úRm 8ÂYkUWt E_tUm D_SkS: ^k NÈÈ^kS, [kKk_YtOtSma 4úFÁ^
ÌhRoW BbEÐ^k KkRkö^k úkhDk2Ik Zĉ >D JxNkgk FN WdmW 8ÂYkUW E_tUm
D_Sx.
D) ahkW 8ÂYkUW YkSbm: Ó^dgk^ [kKk_kS 8ÂYkUWk¸^k ^ekIk 42UkK akdo
eDS Wkhm 5lR 8ÂYkUW D]m YkSbmd_ OtdSt.
P) Sk2lýD g]Ö^k: 8ÂYkUW WdmW 4gÐ^kWt 8ÂYkUWkS 4WtD Sk2lýD g]Ö^k 4go
eDSkS.
7) KkÖS lD2]S: 8ÂYkUW, ldS_R 5lR Kklh_kSm¸^k 8¸I EIkª]nbt 8ÂYkUWkIm
lD2]S gk]kÆ^S3 KkÖS 4gSt.
Z) WDk_kÂ]D WZk /SxNk: 8¸I EIkª]nbt 5lR 8ÂYkUWkSma ldøì¸^k WÉ^kSma
]2U dkQm]nbt WDk_kÂ]D 4gSkS.
F) ÖYVkª Wkhm: ^k NÈÈ^kS WkldÆ^YoRª 8īxFk2Wk Zk_ D]m ÖYV¥Ik gk]Wk D_kdk
akFSx.
) [kKk_YtOtIm ÖdmDpSm lD2dk dkQ: dkQmIk NÈYk gk]kÆ^S: ldøì 5lR WÉ^kS ]K[oS
dkQ UeªldS 4gSx. 8ÂYkUW KkFłDSk dkQSt ÌhRoW, úkhD dÖSo 5lR ldøì
dkQdÁ^kIm KkÖS e³^Sk 4gSt. >Dk ±týkSma 8ÂYkUWkIt ^e 6S_ [kKk_YtOtSma
ld\kFk2]Vma 8ÂYkUWkg hx9 eDSt. ldøìS gSS dkQ LkÐ^kg 4lSå_ĉ ]kFRm 5lR
YnQma ldøì hx9 eDSt. dkQm¸^k NÈÈ^kS, ÖYVkªÂ]D 8ÂYkUWt 6S_ D2YÆ^k2Wm gkU_
DtÐ^k Kk9 eDSkS. ^k ÖYV¥¸^k EIkªg 8ÂYkUWk¸^k ]kFRmIm UtE_tE D_Á^kgkOm
lD2]S ÖYVkª 5lR Kklh_kSé]Å^t 4lSå_ĉ EIª hx9 eDSx.
4. ldøì LYkNz^kWt dkQSt: 8ÂYkUW KmdWIøk¸^k dkQm¸^k 4dÖTtS ldøì]Å^t
a±Rm^ dkQ hxSt. munotes.in

Page 68

68विपणन व्यिस्थापन
[. WdmW E_tUmUk_ FN: adD_ U°D GtRk_t WdmW 8ÂYkUW E_tUm D_S _khSkS
5lR gnŁdkSm¸^k [hòg2´^ WdmW E_tUmUk_ ]xOz^k g2´^tWt 8ÂYkUW ÖdmDk_SkS.
D. Sk2lýD gnVk_Rk 5lR WdmW duleĶz^t: Ó^dgk^ 8ÂYkUW ÿlø^k 5lR
8ÂYkUWkSma Sk2lýD Uxf Uo_ D_St. ht 8ÂYkUWkd_ WdmW duleĶz^t 5lR Yå_ÕD_R
UtEma KxPSt.
P. WdmW [kKk_ ld\kF: Ó^kdgkl^D 5YÐ^k 8ÂYkUWkak WdmW [kKk_ ld\kFkS
hadSx.
7. lÖT_ lD2]S 5lR Kklh_kS YkSbm: lD2]Sm Yå_I^ YkSbmd_ _khSkS lD2dk
lD2lIS D]m hxSkS. YUxÆWSm ]kFma ÖS_kd_ UtEma Otdam KkSt.
Z. 8¸I WZk: 8¸I 8akQka 5lR gSS ÿIk_ EIª Ó^dgk^kak ÿlS dÖSo >DD
8¸I WZk UtSkS.
‘) Yå_Y³dSk NÈYk: Yå_Y³dSk 4dÖTtS, 8ÂYkUW ÖTklYS Dtat KkSt. 8ÂYkUDkIt 8ĥmĶ
5Sk Â^k2Wm S^k_ Dtatak [kKk_ lhÖgk _kERt ht 5ht. [hòSk2e 8ÂYkUWt 5lR
Ó^dgk^kgkOm hk gdkªS ÖYVkªÂ]D DkakdVm 4gSx 5lR Â^k2Wm hkSm GtSatÐ^k
DxRÂ^khm ldYRWk]Å^t gn²YRt Fn2SdRoD D_Rt 5dÔ^D 5ht. Â^k2Wk 8ÂYkUW ÿlø^tS
DxRSthm 8ÂYkUW [Ua lD2dk gnVk_Rt UtEma ldIk_kS GtRt 5dÔ^D 5ht, º^k]nbt Â^k2Wk
ÖYVkªÂ]D Zk^Uk l]bo eDta.
8ÂYkUW KmdWIøk¸^k Yå_Y³dSk 4dÖTtIm duleĶz^t:
KtÓhk >Ekīk 8ÂYkUWkIm ldøì D]m hxSt, StÓhk Sm Yå_Y³dSk DkakdVmS ÿdte D_St.
gnŁdkSmak, 8ÂYkUW dkQm¸^k Yå_Y³dSk]Å^t ÿdte D_St KtÓhk ldøìIm dkQ dkQm¸^k
DkakdVmYt±k D]m 4gSt. KtÓhk ldøì dkQRt Tk2[St. 8ÂYkUW g2YpĉSt¸^k NÈÈ^kS ÿdte
D_St. etdNm, GNÂ^k Yå_Y³dSk 4dÖTtS ldøì hbohbo D]m hx9 akFSt. 4WtD
8ÂYkUWk2gkOm, Yå_Y³dSk 4dÖTk 6S_ NÈÈ^k2Yt±k KkÖS Dkb lNDSt. ^k NÈÈ^kS
g2ÖTtak 4WtD g]Ö^k2Wk gk]x_t Kkdt akFta 5lR Vx_RkÂ]D 5lR _RWmSé]Å^t ]xOz^k
gnVk_RtIm 5dÔ^DSk lW]kªR hxSt.
4. adD_ [hò]S 5lR 8em_k [hòg2´^ ]n´^ E_tUmUk_ 5htS: Yå_Y³dSk
4dÖTtS, ]n´^ E_tUmUk_ FN adD_ [hò]S 5lR 8em_k [hò]SkWt [Watak
4gSx. K_m hk E_tUm FN ]xOz^k g2´^tWt ]xOk 4gak S_m St ]n´^S3 lD2]S
g2dtUWema 4gSkS 5lR 4WtD Zk^īk2gh D]m lD2]SmS 8ÂYkUWt exVSkS. munotes.in

Page 69

69प्रकरण ३  उतपथादन
[. DOmR ÖYVkª: dkQm¸^k NÈÈ^kS KkÖS ldøì 5lR WÉ^k]nbt 5DlfªS hx9W
4WtD WdmW D2YÆ^k [kKk_kS UkEa hxSkS. Yå_Rk]m, Ó^dgk^kak SÂg] 5lR
Y^kª^m 8ÂYkUWk2]VoW DOx_ ÖYV¥ak gk]x_t Kkdt akFSt.
D. ldøìIm hbo dkQ: [kKk_kIm ÖYVkª 5lR FUê]nbt ldøìIm dkQ ]2UkdSt. ht ghgk
8ÂYkUW 5lR ldYRW ^nlWNzg]Å^t KkÖS ±]Sk lW]kªR D_St.
P. lD2]Sm D]m: ÖYVªD Â^k2¸^k lD2]Sm D]m D_SkS º^k]nbt g2ÖTtak lD2]S D]m
D_Á^kg \kF YkPat KkSt.
7. \k_m Kklh_kS: WdmW E_tUmUk_ FNk2Wk 5DlfªS D_Á^kgkOm g2ÖTk ldøì¸^k
Kklh_kSmd_ EoY EIª D_St.
Z. D]m WZk: ldøìSma ]2Um, 8¸I ldYRW EIª 5lR D]m ]hgoa ^k]nbt hbohbo
WZk D]m hxSx.
’) öhkg / GN 5lR g]kĮm: 4Et_mg, 8ÂYkUWkIt [kKk_ g2DnlIS hxÁ^kg gn_dkS hxSt
5lR ^kakI Gg_RmIm 4dÖTk ÌhRSkS. ht g2DxIW [kKk_ g2SpĮ LkÐ^k]nbt hx9
eDSt (ÌhRKt 8ÂYkUW E_tUm D_Rkö^k gdª úkhDk2Wm St 5VmI ldDS GtSat 5ht), lD2dk
úkhD dtFÑ^k ÿDk_¸^k 8ÂYkUWkDPt KkS 4gÐ^kWt 5YÐ^k 8ÂYkUW ldøìS GN
4Yå_hk^ª hxSt. S_mhm D2YÆ^k2Wk D]m ElIªD 8ÂYkUW YĦSm 5lR ÖdÖS [kKk_YtOk2d_
a± D¤lþS DłW Dkhm WZk l]bdRt e³^ 5ht.
8ÂYkUWk¸^k KmdWIøk¸^k Gg_Á^k¸^k 4dÖTtIm duleĶz^t:
[hòStD 8ÂYkUWt 4Et_mg Gg_Á^k¸^k NÈÈ^kS ÿdte D_SkS. Dkhm 8ÂYkUWk2gkOm hm GN
EoY dtFdkW 4go eDSt S_ DkhéWk D]m GN hx9 eDSt. KgKgt ldøì D]m hx9 akFSt,
[nlĦ]kW D2YÆ^k Â^k2Im 8ÂYkUWt [kKk_kSoW DkQoW GtSkS. Kt gSS Ikao OtdSkS St Â^k2¸^k
lD2]Sm D]m D_SkS 5lR lD2]S g2dtUWema E_tUmUk_k2Wk 5DlfªS D_Á^kIk ÿ^ÂW
D_SkS. ldetfS: lYJkPmd_ Kk9W 4Et_mg, gdª 8ÂYkUWt eoÆ^ ldøì¸^k NÈÈ^kd_
YxhxISkS.
‘.” 8ÂYkUW ÖTlYS D_Rt / Product Positioning
8ÂYkUW ÖTlYS D_Rt hk ldYRWkIt >D ÿDk_ 5ht. Kt 5YÐ^k 8ÂYkUWkIt Zk^Ut >Dk ldleĶ
alà^S úkhDk2Wk gkU_ D_St. ldYRW g2exVW 5lR al±S FNkĬk_t, ldYRD 8ÂYkUWkak munotes.in

Page 70

70विपणन व्यिस्थापन
4WnDoa ÿlSgkUk2¸^k 5Vk_t DxRÂ^k ÿt±Dk2Wk aà^ D_k^It ht lWVkªå_S Dł eDSkS. 8ÂYkUW
ÖTlYS D_Rt Sn]¸^k ldYRW DTk2d_ 5Vk_mS 5ht. 5Yat ÿt±D DxR 5htS, Â^k2Wk Dk^
5dÔ^D 5ht 5lR 5Yat 8ÂYkUW Dgt 4WÆ^gkVk_R ]US Dł eDSt ht O_dRt ht
Ó^dgk^kIt Å^t^ 5ht. ht >D Vx_RkÂ]D 8Y^xKW 5ht Kt 5Yat 8ÂYkUW lD2dk gtdk
[kKk_YtOtS DnOt 5ht 5lR St Y^kª^m 8Yk^k2Yt±k Ik2Fat Dk 5ht ht O_dSt.
5YR >D ahkW Ó^dgk^ lD2dk 8īxF g2ÖTk 4gakS 5lR 5YR 5Yat Ylhat lD2dk
YÆWkgkdt 8ÂYkUW ÿ±tlYS D_S 4gakS S_mhm, 5Yam ]xOm DÐYWk [kKk_kS 5RÁ^kgkOm
Wth]m D_Á^k^xµ^ 5lR ÿkVkÆ^ø]k2Im >D ]xOm ^kUm 4gSt. º^k]Å^t Ekama FxĶéIk ldIk_
Dtak KkSx. SnÌhm Sn]It 8ÂYkUW Dgt ldDRk_? Â^kIk ÿIk_ D_Á^kgkOm 5YÐ^kak DxRSm
lPlKNa ]ka]°k S^k_ D_Á^kIm 5dÔ^DSk 5ht? Â^kIt 8ÂYkUW 5lR ldS_R Dgt hx7a?
]kFRm KkÖS 5lR úkhDk2Wk 5W2Um OtdÁ^kgkOm SnÌhkak DxRkIm Wt]RoD D_kdm akFta?
[_tI ÖNkNª-4Y Ó^dÖTkYD Âdå_S ]kFRm 5lR [kKk_YtOtSma dIªÖd lNDdÁ^k¸^k WkdkEkam
g2UtedhW 5lR WkdaylDD S^k_ D_SkS. STklY, 5Yat ÿkVkÆ^ ø]ht ÖTklYS Dtat YklhKtS
Dì 5Yat 8ÂYkUW [kKk_kS DxOt [gSt, St ldī]kW 8ÂYkUWk2Yt±k Dgt dtFbt 5ht 5lR 5YÐ^k
úkhDk2Wm Dk DkbKm ¶^kdm lD2dk 5YÐ^k 8ÂYkUWkDPt a± īkdt. ^kak 8ÂYkUW lÖTSm /
ÖTklYS D_Rt 4gt ÌhRSkS 5lR UmGªDkamW ^ekgkOm hm gdkªS ]hÂdkIm Yk^_m 5ht.
8ÂYkUW lÖTSmIt / ÖTklYS D_Á^kIt ]hßd:
. g2YoRª g2GNWk [kKk_kl\]nE D_Á^kgkOm: 8ÂYkUW lÖTSm /ÖTklYS D_Rt hk Ó^kYD
ldYRW Sßd²kWkIk >D \kF 5ht. ht 8ÂYkUWk¸^k 8¸I Yuao BbERt 5lR ÖYVk«Yt±k
4lVD ÿ\kdmYRt úkhDk2em KnbdoW GtÁ^kem g2[2lVS 5ht. ht SÂd²kW g2YoRª g2ÖTtak
[kKk_kl\]nE [WdSt.
. [kKk_kSma [Uak2Wk gk]x_t KkÁ^kgkOm: >DUk 8ÂYkUW ^eÖdmå_Â^k OtdÐ^kd_ ^kIk
4Tª 4gk Wkhm Dì Ó^dÖTkYDkIt Dk^ª g2Yat 5ht. Â^kak gSS [kKk_kS a± Otdkdt
akFSt. [kKk_YtOtSma WdmW GPk]xPéWngk_, [kKk_k¸^k [UaÂ^k 4Yt±k2Wngk_ WdmW
ÖYVkªÂ]D Zk^Ut BbEWtat, exVat lD2dk ldDlgS Dtat YklhKtS. ht Ó^dÖTkYDkak
glø^, gSDª 5lR FlSema [WdSt
‘. E_tUmUk_k2¸^k 4Yt±k YoRª D_Á^kgkOm: gk]kÆ^S3, g2ÿtlfS D_Á^kIt Zk^Ut aà^
E_tUmUk_k2¸^k 4Yt±k2¸^k 5Vk_t O_dat KkSkS. S_, 8ÂYkUWkIm lÖTSm / ÖTklYS D_Rt
úkhDk2¸^k4Yt±k gkDk_Á^kg ]US Dł eDSt. munotes.in

Page 71

71प्रकरण ३  उतपथादन
’. úkhD gĩkdWk 5lR lWķk dkQdÁ^kgkOm : YĦSem_ 8ÂYkUW lÖTSm / ÖTklYS D_Rt
ÌhRKt D2YWmIt Wkd, Â^kIt 8ÂYkUW 5lR ā1P ]K[oS D_St. ht ā1P axDlÿ^ D_St. D2YWm
gĩkdWk lW]kªR Dł eDSt 5lR úkhDk2Im lWķk lK2Do eDSt.
“. ldø^ dpĦm Vx_R 5ERm D_Á^kgkOm: ldø^ dpĦm D_Á^kgkOm 4lVD 4TªYoRª ÿIk_
Dk^ªø] 5Eak Kk9 eDSx. DxRÂ^k ÿDk_It Zk^īk2 ldf^m 5YÐ^kak ]klhSm
īk^Im ^kd_ 5Vkå_S, 8ÂYkUWkIk ÿIk_ D_Á^kgkOm ^xµ^ ]kÅ^]t lWdPam KkSkS.
”. úkhDk2It a± 5lR lhS lK2DÁ^kgkOm: 8ÂYkUWkIm lÖTSm/ ÖTklYS D_Rkö^k Â^k
Zk^īk2Wk golIS D_St Km úkhDk2gkOm ]hßdYoRª 5htS. KtÓhk 4ek Zk^īk2Wk
Kklh_kSm¸^k ^xµ^ ]kÅ^]k2Ĭk_t ÿxÂgkhW lUat KkSt, StÓhk St W³DìI úkhDk2It lhS 5lR
a± dtVoW GtSt.
•. ldldV ÿDk_¸^k úkhDk2Wk 5DlfªS D_Á^kgkOm: 8ÂYkUWkYkgoW Â^k2¸^k 4Yt±k2¸^k
[k[SmS úkhD l\ÆW 5htS. DkhéWk lNDk9YRk hdk 4gSx; DkhéWk 4lĬSm^ duleĶz^t
hdm 5htS; DkhéWk WdmWSk hdm 5ht; DkhéWk gn_±k hdm 5ht; DkhéWk D]m lD2]S hdm
5ht 5lR \_Yo_ Dkhm hd2 5ht. >D D2YWm, ldldV ÿDk_¸^k ÖYVkªÂ]D Zk^īk2Wk
ÿxÂgkhW Ut9W, ldldV ÿDk_¸^k E_tUmUk_k2Wk 5DlfªS Dł eDSt. 5DleªS
–. ÖYV¥ak gk]x_t KkÁ^kgkOm: ht 8ÂYkUW lÖTSmIk/ ÖTklYS D_Á^kIk ]oa\oS dkY_ 5ht.
D2YWm ÖYVªDk2Wk Kx_Uk_ ÿlSgkU Ut9 eDSt. Sm 5Yam ÖYVkªÂ]D eĉì gnVkł eDSt.
—. WdmW 8ÂYkUWt ^eÖdmå_Â^k gkU_ D_Á^kgkOm: 8ÂYkUWkIm lÖTSm/ ÖTklYS
D_Rkö^k >Ekīk D2YWmak [kKk_kS WdmW 8ÂYkUW gkU_ D_Á^kg ]US Dł eDSt. ht
8ÂYkUWk¸^k WdmW 5lR 8ÂDpĶ Zk^īk2Wk ÖTkW Ut9 eDSt 5lR [kKk_kS ghK ÿdte
Dł eDSt.
Ž. W2S_ KxPatÐ^k WdmW 5lR duldÅ^YoRª duleĶz^k2em g2dkU gkVÁ^kgkOm: KtÓhk
>EkUm D2YWm ldī]kW 8ÂYkUWk2It FnR 5lR/lD2dk duleĶz^t [UaSt, StÓhk 4ek gnVk_Rk
ÿlSÖYÅ^k«Ĭk_t @Z_ DtatÐ^k 8ÂYkUWk2¸^k ldŁĦ OtdÐ^k Kk9 eDSkS. 8ÂYkUWkIm
lÖTSm/ ÖTklYS D_Rkö^k >Ekīk D2YWmIm ÖYVkªÂ]D eĉì gnVk_St. gk]kÆ^S3, úkhD
8ÂYkUW E_tUm D_Á^kYodê Â^kIt Zk^Ut ldIk_kS GtSkS. ÌhRoW, 8ÂYkUWkIm lÖTSm
ÿlSÖYVê2Yt±k D2YWm¸^k @Z_Im ®tķSk lgĦ D_St. ht úkhDk2Wk ^xµ^ 8ÂYkUW
lWdPÁ^kS ]US Dł eDSt. munotes.in

Page 72

72विपणन व्यिस्थापन
‘.• 8ÂYkUW lÖTSmSma / ÖTklYS D_Á^k¸^k Yk^ö^k / Ste ps in Product
Positioning
8ÂYkUWk¸^k lÖTSmS / ÖTklYS D_Á^k¸^k Ekama Yk^ö^k2Ik g]kdte 5ht:
Yk^_m  Z_D lD2dk lÖTSm / ÖTklYS D_Á^kIm g2DÐYWk BbERt:
ldYRW DÂ^k«Wk 8ÂYkUW E_tUm D_Á^k]kFma úkhD htSo g]KoW ¶^kdt akFSkS. ht YxlLelW2F
Tm] 8ÂYkUW lÖTSmSma / ÖTklYS D_Á^kIm g2DÐYWk BbEÁ^kS ]US D_ta. >D ldYRD
úkhDk2Wk Â^kIt ]oÐ^ ldDlgS D_Á^kgkOm lD2dk dkQdÁ^kgkOm Â^k¸^k 8ÂYkUWk¸^k lÖTSmS
4WtD ŀlĶDxW ÖdmDkł eDSx. 8ÂYkUW, gtdk, axD, gkEbm 5lR ÿlS]t¸^k 5Vk_kd_
ldYRW ÿÖSkdk]Å^t Z_D Dtak Kk9 eDSx.
8ÂYkUWk¸^k lÖTSmgkOm dtFdtFÑ^k _RWmSm Ekam lUÐ^k 5htS:
4) 8ÂYkUW l\ÆWSk - 5Dk_, 5Dk_, _2F, FnRd°k, Dk]lF_m 6Â^kUm FnRV]k«d_ 8ÂYkUW
dtFbt Dtat Kk9 eDSt. 8Ukh_RkTª, DxaFtNWt úk]mR \kFkS ÿkVkÆ^ lUatÐ^k WuglFªD
\kdWk2¸^k lÖTSmIk dkY_ DłW h[ªa 5dp°m gkU_ Dtatam lUgSt.
[) gtdk ld\tUW - ldS_R, KxPRm 5lR UtE_tEm¸^k [k[SmS gtdk2]Å^t Z_D D_Sk ^tSx.
UmGª h]m DkakdVm, ldWk]oÐ^ gtdk DoYW, ’ Skg gtdk, 5YÂDkamW DkbKm 6Â^kUm
Dkhm 8Ukh_Rt 5htS. å_ak^Æg, >D EkKFm >aYmKm D2YWm 5ht gkdªKlWD ±týkSma
SmW 8Yø] (5^Bgm>a, >IYmgm>a, [mYmgm>a) ¸^k ld_xVkS [kKk_YtOtS ÖYVkª
D_S 5ht. ldS_R 5lR Ik2FÐ^k YnÆhk \_Rt gnldVt¸^k 5Vk_t Â^k2Im 8ÂYkUWt dtFbm
Dtam KkSkS. Â^k¸^k 8ÂYkUWk2Im lD2]S KkÖS 4goWhm Â^kWt ^eÖdmå_Â^k Z_D Dtak.
D) axD l\ÆWSk - 8ÂYkUWt 5lR gtdk2¸^k ÿlS]t]Å^t Z_D 5RÁ^kgkOm úkhD lD2dk
Ó^lĉ]Âd (lIýYN 5lR øìPk ±týk2Sma Wk]d2S Ó^ĉì) º^kIk úkhD 5U_ D_SkS
5lR ÿe2gk D_SkS. 8Ukh_RkTª, 5l]_ EkWWt FkdDö^k2¸^k YxekEkS DxDk-DxakIt
g]TªW DtÐ^kWt 8ÂYkUWk¸^k ÿlS]t]Å^t ]xOk Z_D YPSx 5lR ldøì dkQÁ^kg ]US
hxSt.
P) ÿlS]k l\ÆWSk - 8ÂYkUW >Ekīk ÖYVkªÂ]D gk_EtI 4goWhm ā1P/WkdaylDD lD2dk
D2YWmIm ÿlS]k úkhDk2Wk lK2Do eDSt. ÿlS]k Kklh_kSm, lIÆht, _2F, axFx 6Â^kUm Ĭk_t
S^k_ Dtam KkSt. úk]mR úkhDk2¸^k [k[SmS 4gt D_SkWk ldetf DkbKm GtSam YklhKt.
munotes.in

Page 73

73प्रकरण ३  उतपथादन
Yk^_m  8ÂYkUW lÖTSm / ÖTklYS D_Á^kIm g2DÐYWk lWdPRt:
8ÂYkUWk¸^k lÖTSmgkOm ldldV ]kYU2P 4go eDSkS, ÌhRoW ldYRDkak gdō°] 5lR gdkªS
ÿ\kdm Y^kª^ lWdPkdt akFSkS. ldYRDkWt lÖTSm / ÖTklYS D_Á^kIm g2DÐYWk lWdPkdm Km
8ÂYkUWt 5lR alà^S [kKk_ ^k2¸^kSma gtSo ÌhRoW Dk] D_St.
ā1PIm lÖTSm O_dSkWk ldIk_kS GtSÐ^k KkRkö^k Dkhm ]hßdk¸^k GNDk2Ik g]kdte 5ht:
4. 5DfªD - St úkhDkak ]oÐ^ ÿUkW D_St Dk?
[. dtFbt - ht Â^k¸^k ÿlSÖYÅ^k«Yt±k dtFbt 5ht Dk?
D. ldDS GtÁ^k¸^k 4úh³Dkg2[VmIk- ÖYVªDk2Wk Â^kIm ÿlSDpSm S^k_ D_Rt EoY DOmR
5ht Dk?
P. Y_dPRk_t - E_tUmUk_ Â^kgkOm Yugt Ut9 eDSkS Dk?
7. g2ÿtfR±] - Z_D ÖYĶYRt Ó^ĉ Dtak Kk9 eDSx.
Yk^_m ‘ g2DÐYWk ldDlgS D_Rt:
>DUk 8ÂYkUW lÖTSm / ÖTklYS D_Á^kIm Ó^nÓh_IWk lWdPÐ^kW2S_, ldYRDak g2DÐYWk
ÿ\kdm YĦSmWt ldDlgS D_Rt 5dÔ^D 5ht, KtRtDłW alà^S [kKk_kak ^xµ^å_Â^k g2[xlVS
D_Sk ^t7a. ]F Â^kak a± [kKk_YtOt]Å^t ÿ\kdmYRt YxhxIÁ^kgkOm ^xµ^ ]kÅ^] dkhW lWdPkdt
akFta. ldYRDkWt 8ÂYkUW lÖTSm / ÖTklYS D_Á^kak aà^ úkhDk2¸^k Kdb KxPÁ^k¸^k
lUetWt ÿ^ÂW Dtat YklhKtS KtRtDłW St Â^k2Wk 5DlfªS D_ta.
Yk^_m ’ g2DÐYWk g2ÿtlfS D_Rt:
g2DÐYWk ldDlgS DtÐ^kW2S_, 8¸I S2ý²kWkIm lÖTSm \ldÕ^kSma 8ÂYkUWt, 8¸IĂo
lW^SDklaDk2]Vma 4l\KkS Kklh_kSm 5lR Ik2FÐ^k dkSkd_Rkgh ]xOz^k UkaWkĬk_t Dbdam
Kk9 eDSt. >D ÿ\kdm g2ÿtfR 4gt 5ht Kt aà^ [kKk_, ]oÐ^ ÿÖSkd 5lR ghkÍ^D 8ÂYkUW
Z_D ÖYĶ D_St. úk]mR \kFkgkOm, lÖTSm 8ÂYkUWkIk gk]kÆ^ ak\ 4gkdk. Tk2Pk ]kSak[
DxDk Dxak úk]mR [kKk_YtOtgkOm Dkhm ^xµ^ _tfk 5htS.
‘.– gk_k2e / Summary
ÿÂ^tD g2ÖTtgkOm ^xµ^ 8ÂYkUW lW^xKW 5lR Â^kS dtbxdtbm [Ua DłW WdmW [kKk_
g2VégkOm U_dkKk 8GPkdk akFSx. ÖYV¥S lNDoW _khÁ^kgkOm 8ÂYkUWkSma gnVk_Rk hm munotes.in

Page 74

74विपणन व्यिस्थापन
DkbkIm F_K 5ht. ÿÂ^tD 8ÂYkUWkak 8ÂYkUW KmdWIøkSma ldldV NÈÈ^kSoW Kkdt akFSt; ht
NÈYt UmGª DkakdVmS 8ÂYkUWkIt ^e lWlIJS D_SkS. 8ÂYkUWkIm lÖTSm / ÖTklYS D_Á^kIm
Ó^nÓh_IWk 5lR Â^kS [Ua DtÐ^kg D2YWmak UmGªDkb lNDoW _khÁ^kg 5lR [kKk_kS
5YÐ^k Ó^dgk^kIm Ik2Fam ÿlS]k l]bÁ^kg ]US hx7a.
‘.— ÖdkÅ^k^/ Exercise
EkamlUatÐ^kY^kª^k2]VmagdkªS^xµ^8°_lWdPk -
) úkhDkIm F_K lD2dk 6¸Jk YoRª D_Á^kgkOm SnÌhm ldDatam DxRSmhm dÖSo lD2dk gtdk hm
__________ 5ht.
(8ÂYkUW, KkFk, lÖTSm / ÖTlYS D_Rt, lD2]S)
) "8ÂYkUW" hk eÊU __________ eÊUkYkgoW 5ak 5ht.
(arlNW, úmD, Ā¤I, K]ªW)
‘ lZlaY DxNa_Wt ÿÖSkldS 8ÂYkUWkIt ÖS_ _______ 5htS.
(YkI, Ik_, SmW, UxW)
’) 8ÂYkUW KmdWIøkIt Ik_ NÈYt 5htS - Yå_I^, dkQ, Yå_Y³dSk 5lR ________.
(D]m D_k, WDk_, [nPdRt, ldWke)
“) ldī]kW 8ÂYkUWkIm 4Â^2S \ldÕ^dkUm g2DÐYWk __________ 8ÂYkUW 5ht.
(]n´^, 4Ytl±S, g2\kÓ^, ]na\oS)
8°_t: ( - 8ÂYkUW,  - arlNW, ‘ - YkI, ’ - WDk_, “- g2\kÓ^)
EkamaldVkWtE_m5htSDìInDìIm5htSStgk2Fk -
) dkQmIk NÈYk 8ÂYkUW KmdW IøkSma Ylhak NÈYk 5ht.
) >D D2YWm gdª 8ÂYkUWk2gkOm g]kW ldYRW l]® ÖdmDk_St.
‘) ldYRW l]®¸^k 6S_ gdª GNDk2d_ma lWRª^ 8ÂYkUWkd_ 4da2[oW 4gSkS.
’) úkhD 8ÂYkUWt Sm 5htS, Km úkhD dkY_SkS lD2dk G_FnSm dkY_kgkOm dkY_SkS.
“) g2\kÓ^ 8ÂYkUW, 4Â^2S 5IJ^ªDk_D duleĶz^t Km úkhDk2¸^k 4Yt±tYt±k YoRªYRt KkÖS 5htS. 8°_: (E_t: ‘, ’ InDìIt: , ,“) munotes.in

Page 75

75प्रकरण ३  उतपथादन
KxPm Knbdk - FN4[ FN[ . lNDk9 8ÂYkUW 4 8ÂYkUWk2Im YkSbm . gtdk [ ]emW 5lR GND ‘. CīxlFD 8ÂYkUW D FMCG 8ÂYkUW ’. úkhD 8ÂYkUW P KkÖS DkakdVm “. úkhD-]oÐ^ ®tRmø] 6 4]oSªSk
(8°_:  - P,  - 6, ‘ - [, ’- D, “ - 4)
Ekama ÿijk2Im gldÖS_8°_t lahk -
) ldldV 8ÂYkUW ÖS_ lD2dk úkhD ]oÐ^ YUkWnø]kd_ SYemadk_ IIkª D_k.
) 8ÂYkUW KmdW Iøk[ĥa TxP³^kS ÖYĶ D_k.
‘) 8ÂYkUW lÖTSmIt /ÖTklYS D_Á^kIt ]hßd ldÖSpS ÖYĶ D_k.
ٟ ٟ ٟ ٟ ٟ ٟ












munotes.in

Page 76

76विपणन व्यिस्थापन
GND ’ 
’ lD2]SlWVkª_R
ȧȩȠȚȠȥȞ
GND_IWk
’.Ž.8lĥĶ
’.. ÿÖSkdWk
’..lD2]S lWVkª_R
’.‘. lD2]S lWVkª_R lWRª^kd_ Yå_Rk] D_Rk_t GND
’.’. lD2]S lWVkª_Rk¸^k YÅUSm
’.“. lD2]S lWVkª_RkIm ÿlø^k
’.”. gk_k2e
’.•. ÖdkÅ^k^
’Ž8lĥĶtȦȳȻȶȴɅȺɇȶ
. lD2]SlWVkª_R^kg2DÐYWtIk4Tªg]KoWGtRt
. lD2]SlWVkª_Rk¸^k8lĥĶk2ImIIkªD_Rt
‘.lD2]SlWVkª_RkIt]hßdKkRoWGtRt
’.lD2]SlWVkª_Rkd_Yå_Rk]D_Rkö^kGNDk2ImIIkªD_Rt
“. lD2]SlWVkª_RD_Á^kgkOmIkDpSm^xKWk2Im]klhSmGtRt 
’ÿÖSkdWkȠȿɅɃɀȵɆȴɅȺɀȿ  
dÖSoImlD2]ShkúkhDk2¸^kE_tUmd_ÿ\kdYkPRk_kGND lD2]ShtldlW]^]oÐ^4gSt
Ó^dgk^g2GNWt¸^k^ekgkOm^xµ^lD2]SlWVkª_RD_Rt, DpSm^xKWkldDlgSD_RthtZk_munotes.in

Page 77

77प्रकरण ४  वकंमत वनर्थायारण
Fn2SkFn2SmIt 4gSt. ldYRW l]®RkSma lD2]S hk >D 4gk GND 5ht Dì Kx ]hgoa
l]bdÁ^kgkOm 8Y^nĉ O_Sx. 8ÂYkUWkgkOm 5atÐ^k EIkªIm Y_SZtP lD2]S lWVkªå_S D_Rt ^k
lWRª^kd_ 4da2[oW 4gSt Â^k]nbt ldYRWk]Å^t lD2]S lWVkª_kak ldetf ]hßd 4gSt.
’lD2]SlWVkª_RȤȶȲȿȺȿȸȲȿȵɀȳȻȶȴɅȺɇȶɄ 
’4Tª5lRÓ^k´^k
8ÂYklUS LkatÐ^k 42lS] dÖSo2It lD2]S Vx_R O_dS 4gSkWk ldYRW Ó^dÖTkYDkWt Ó^dgk^
g2ÖTt¸^k >DoR Vx_RkIk ldIk_ D_Rt 5dÔ^D 4gSt. dÖSo¸^k ldøì¸^k ÿ]kRkd_ lD]Sm]nbt
DxRSkhm ÿlSDoa Yå_Rk] hxRk_ Wkhm ^kIk ldIk_ lD2]S ldf^D Vx_R lWlIJS D_SkWk
D2YWmak D_kdk akFSx.Ó^dgk^ g2GNWtIk gkSÂ^kWt ldÖSk_ Óhkdk, dkQ Óhkdm ^k 42lS] htSoWtI
ldYRW Ó^dÖTkYD 8ÂYkUWk¸^k lD]Sm lWlIJS D_SkS. Ó^dgk^ g2GNWtIt lD2]S Vx_R 5lR
8ÂYkUW Vx_R ht >D]tDk2em g2[2lVS 4gSkS.
^xµ^ lD2]S hk Ó^dgk^k¸^k ^ekSma >D ]hßdkIk GND 5ht. ^xµ^ lD2]S hm ldYRWkIt
ÖdłY, 8ÂYkUWkIm ]kFRm, ÖYVkª 6Â^kUm FxĶéd_ 4da2[oW 4gSt.dÖSo 5lR gtdk ^k2¸^k
[UÐ^kS l]bRk_k ]x[Uak ÌhRKt lD2]S hx^. 8ÂYkUWk¸^k lD]Smd_ g2ÖTtIt ^ekY^e
4da2[oW 4gSt, Â^k]nbtI lD2]S Vx_Rkak Ó^kdgk^ KFSkS 4lSe^ ]hßd 5ht.
8ÂYkUWkak lD2dk gtdtSak lD2]S lWlIJS D_Rt hk Ó^dgk^kIk >D ]hßdkIk lWRª^ 4gSx.
8ÂYkUWkak 4em lD2]S O_dam YklhKt Dì Kt Sn]It aà^ úkhD 4Uk Dł eDSma 5lR
D2YWmak Zk^Uk UtEma hx9 eDta. lD2]S lWlIJSm Ik lWRª^ GtS 4gSkWk Ó^dgk^k¸^k
DÐYWk, g2ÖTtIk EIª, ÖYV¥d_ma Yå_Rk], úkhDkIm ]oÐ^k[k[SIm 4Yt±k 6Â^kUm FxĶéIk ldIk_
D_kdk akFSx. lD2]S lWlIJSmD_R ht ldYRWkIm 8lĥĶt YoRª D_Á^kgkOmIt >D gkVW 4gSt.
8ÂYkUWkIm lD2]S 5lR lD2]S lWVkª_R ^k UxÆhm g2DÐYWk dtFdtFÑ^k 5htS.
lD2]S: dÖSo 4Tdk gtdk2It YuekS Ó^ĉ Dtatat ]oÐ^ ÌhRKt lD2]S hx^.º^k _D]tak ldøì g2ÖTk
dÖSo2Im ldøì D_Á^kg S^k_ 4gSt d úkhD Â^k dÖSoIm E_tUm D_Á^kg S^k_ 4gSx ^k
_D]tak lD2]S 4gt ÌhRSkS (Price is the exchange valu e of a produ ct always
expressed money) .
lD2]SlWVkª_R 8ÂYkUW lD2dk gtdtIt ]oÐ^ gk2l´^Dì^ g2²t]Å^t łYk2Så_S D_Á^kIm Dak
ÌhRKt lD2]S lWVkª_R hx^. munotes.in

Page 78

78विपणन व्यिस्थापन
Pricing: pricing It’s a managerial task That involves establishing pricing objectives identifying the facto rs governing the price ascertaining their relevance
and Significance determining the product value in monetary terms. And formulation of price policies and the strategies implementing them and controlling them for the best results.
TxP³^kS 8ÂYkUW lD2dk gtdtIt ]oÐ^ O_ldÁ^kIm ÿlø^k hx^. 8Ukh_RkTª 8ÂYkUWkgkOm lD2]S,
gtdtgkOm Zì, DKkªgkOm Ó^kK 6Â^kUm. 8ÂYkUWk¸^k ldlW]^ ^k2SoW 8ÂYkUDkak Kt ]oÐ^ l]bSt
St O_dÁ^kIm YĦS ÌhRKt lD2]S lWlIJSm hx^.
’lD2]SlWVkª_RkIt8lĥĶtȧɃȺȴȺȿȸɀȳȻȶȴɅȺɇȶɄ
8ÂYkUWk¸^k lD]SmIm Ó^dgk^k¸^k g2GNWtSma \ol]Dk gk2FRk_m Å^t^ ÌhRKt lD2]S 8lĥĶt
hx^.ldYRWklSa PkdYtI 5EÁ^kgkOm lD2]S 8lĥĶt ]kFªUeªD O_SkS.Ó^dgk^ g2GNWt]Å^t
ldldV ÿDk_Im lD2]S 8lĥĶt 4gSkS.
WÉ^kem g2[2lVS: Ó^dgk^kak ]h°] WZk l]bdoW UtRt, 4Ytl±S [kKk_ Y_Skdk l]bldRt
6Â^kUm.
ldøìem g2[2lVS: 8ÂYkUWkIm 4lVDklVD ldøì dkQ D_Rt, 4Ytl±S [kKk_ lhÖgk l]bldRt,
Ó^dgk^ g2GNWt¸^k [kKk_ lhÖgk ]Å^t dkQ D_Rt.
ÖYV¥em g2[2lVS : [kKk_kSma ÖYV¥ak ^eÖdmYRt gk]x_t KkRt, ÖYVªDkak ÖYV¥YkgoW [kKoak
OtdRt, [kKk_YtOtS lD2]S WtSpÂd ÿkĮ D_Rt, ÖYVªDkak ÖYV¥]VoW dFbRt.
úkhDk2em g2[2lVS: [kKk_kSma úkhDk2Ik ldĵkg g2YkUW D_Rt, úkhDk2Wk 4lVDklVD g]kVkW
ÿkĮ DłW UtRt.
6S_ : WdmW 8ÂYkUWk2Ik ldDkg D_Rt, [kKk_YtOtS le_Dkd D_Rt, 8ÂYkUWk¸^k lD]Smak
lÖT_Sk ÿkĮ D_Rt, ÖYVkªÂ]D [kKk_YtOtS Ó^dgk^ g2GNWtIt 4lÖSÂd lNDldRt.
’‘lD2]SlWVkª_Rkd_Yå_Rk]D_Rk_tGND ȝȲȴɅɀɃɄ ȲȷȷȶȴɅȺȿȸ
ɁɃȺȴȺȿȸȵȶȴȺɄȺɀȿɄ 
lD2]S lWVkª_R lWRª^kd_ Yå_Rk] D_Rkö^k GNDk2It 42SFªS 5lR [lhFªS GND 4gt UxW
ld\kFk2S dFêD_R Dtat KkSt.
munotes.in

Page 79

79प्रकरण ४  वकंमत वनर्थायारण
442SFªSGND
dÖSo Ik EIª, Ó^dgk^ g2GNWtIm 8lĥĶt, Ó^dgk^ g2GNWtIk ŀlĶDxW 6Â^kUm GNDk2Ik
g]kdte hxSx. ht GND Ó^dgk^k¸^k 42SFªS 4gÐ^k]nbt ^kd_ D2YWmIt lW^2ýR 4gSt.
8ÂYkUWkIk EIª: ^k]Å^t 8ÂYkUW EIkªIk ldIk_ Dtak KkSx. dÖSo 8ÂYkUW D_Á^kgkOm
D_Á^kS 5atat gdª EIª ldIk_kS GtSat KkSkS.^k]Å^t 5dÔ^D WZk ^kIm S_SoU
Dtam Dì 8ÂYkUWkIm 42lS] lD2]S S^k_ hxSt.
Ó^dgk^kIm 8lĥĶt: ÿÂ^tD D2YWm 5Yat Å^t^ lD2dk 8lĥĶ O_dS 4gSt. Sm 42lS] 8lĥĶt
gkÅ^ D_Á^k¸^k ŀĶmWt lD]SmIk gh\kF ldIk_kS ¶^kdk akFSx. ^kdłWI lD2]S
Vx_R O_dat KkSt. ^k]Å^t ÿk]n´^kWt YnQma GNDk2Ik g]kdte hxSx. 42lS] Y_Skdk,
lD2]S lÖT_Sk, ldYRW ldÖSk_,ÖYVkªÂ]D ±]Sk dkQldRt, Ó^dgk^ g2GNWtIm ak\
±]Sk dkQldRt 6Â^kUm.
[[lhFªSGND
8ÂYkUWkak [kKk_kS 4gatam ]kFRm, ÖYVkª, ldS_R gkEbm, _kKDì^ GPk]xPm,
Dk^Utem_ [k[m 6Â^kUm [kĻ GND lD]Smd_ Yå_Rk] D_SkS. ht GND D2YWm¸^k
lW^2ýRk [kht_It 4gSkS.
8Y\xĉk D¤þmS [kKk_YtOtS úkhDk2It lD]Smd_ lW^2ýR 4gS. ÿÂ^tD dÖSo]Å^t úkhDkak
ÿkĮ DŁW lUatam 8Y^xlFSk 4gSt. hm 8Y^xlFSk úkhDkak gtdk, g]kVkW d 5W2U UtSt.
Â^k2It >DlýS ]oÐ^ ÌhRKt lD2]S hx^. 4ek Yå_lÖTSm]Å^t >DoR ]kFRm 5lR Â^kWngk_
Yn_dOk ^k2It ÿ]kR ^k FxĶéIk ÿk]n´^kWt 4Ë^kg D_kdk akFSx.
Ung_m ]hßdkIm FxĶ ÌhRKt ÖYV¥It ÖdłY. ÖYV¥¸^k [kKk_YtOtS lD2]S O_ldÁ^kIt
8ÂYkUDkak ÖdkS2ý _khS Wkhm. Â^kgkOm [kKk_kSma ÖYV¥Ik UtEma 42UkK ¶^kdk
akFSx. ldS_R gkEbmSma ]Å^ÖTk2¸^k 8YlÖTSk2Ikhm lD]Smd_ Yå_Rk] hxS
4gSx.KtdQt ]Å^ÖT KkÖS 4gSma StdQz^k ÿ]kRkS 8ÂYkUWkIm lD2]S dkQS KkSt.
^xµ^ ]oÐ^lWVkª_R ÌhRKt dÖSoIt KkÖSmS KkÖS ldlW]^ ]oÐ^ exVW hx^. ^k gdª
GNDk2Wk lD2]S Vx_R 4gt ÌhRSkS.
’‘lD2]SlWVkª_R
42SFªSGND
x g2GNWkÂ]D
x ldYRW l]®
x 8ÂYkUW \tU munotes.in

Page 80

80विपणन व्यिस्थापन
x 8ÂYkUW EIª
x ldYRW 8lĥĶt
[lhFªSGND
x 8ÂYkUW ]kFRm
x [kKk_YtOtSma ÖYVkª
x ekgDì^ Vx_R
x [kKk_YtOtSma Yå_lÖTSm
x úkhDk2Im duleĶ‡
442SFªSGND/ȠȿɅȶɃȿȲȽȷȲȴɅɀɃɄ
g2GNWkÂ]D GND : Ó^dgk^ g2GNWtIm g±]Sk hm lS¸^k 5lTªD ±]Sk,
Ó^dÖTkYWŀlĶDxW , Ó^kdgkl^D±]Sk , ldS_RÿRkam, 5Dk_]kW,D]ªIk_m dFª 6Â^kUm
GNDk2d_ 4da2[oW 4gSt. K_ ht GND Dk^ª±] g±] 4gSma S_ Ó^dgk^kIt lD2]S
Vx_R ht 4lVD ÿ\kdmYRt _k[ldRt e³^ hxSt.
ldYRWl]®8ÂYkUWkak [kKk_YtOtS ]kFRm lW]kªR D_Á^kgkOm 8ÂYkUW2 ldYRWk¸^k
Ik_ GNDk2Ik ldIk_ D_kdk akFSx. 8ÂYkUW, lD2]S, ldS_R, dpĦm ^k2It ^xµ^ÿDk_t
[k2VRm DtÐ^kg dÖSoak Ik2Fak YklO2[k l]bSx. ht GND ÿ\kdm 4gSma S_ Ik2Fam
lD2]S 5Dk_Sk ^t9 eDSt.
8ÂYkUW\tU [kKk_kSma ÖYVªDk2Yt±k 5Yam dÖSo dtFbm 5ht, ht úkhDk2Wk YNdoW UtRt
F_KtIt 4gSt. Â^kgkOm 8ÂYkUWk2Im g2YoRª ]klhSm Â^kIt ÖdłY ÿDk_ ^k[k[S ^xµ^ ÿDk_t
ldĴtfR D_kdt akFSt. S_I úkhDk2Ik ldĵkg g2YkUW D_Sk ^tSx d dÖSoak Ik2Fam lD2]S
l]bdSk ^t9 eDSt.
8ÂYkUWEIª dÖSoIm lD2]S lWVkªå_S D_SkWk lSIk >DoR 8ÂYkUW EIª hk 5Vk_
4gSx. EIª d lD2]S ^k2It ^xµ^ ÿ]kR EIª \łW DkQSk ^kdk ^kŀĶmWt Â^k]Å^t 4Ytl±S
WZk l]bdoW lD2]S O_dSk ^tSt.
ldYRW8lĥĶt ldYRW ht Dk^ª ÌhRKt 42lS] dÖSo úkhDk2¸^k hkSkS YPtY^«S D_kdm
akFRk_m gdª Dk^ª hx^. ^k Dk^kªIt 42lS] Å^t^, g2ÖTk 5Vm lWlIJS D_St. 8Ukh_RkTª
ÖYňtS lNDoW _khRt, ldø^ dpĦm D_Rt, 8ÂYkUWkgkOm WdWdmW [kKk_YtOk l]bdoW g2ÖTk
ldÖSkå_S D_Rt ^k ŀĶmWtUtEma lD2]S Vx_RkIk ldIk_ D_kdk akFSx.
munotes.in

Page 81

81प्रकरण ४  वकंमत वनर्थायारण
[[lhFªSGNDȜɉɅȶɃȿȲȽȷȲȴɅɀɃɄ 
dÖSo2Im]kFRm [kKk_YtOtS 8ÂYkUWkak úkhDk2DPoW Dgk ÿlSgkU l]bSx 5ht ^kd_hm
lD2]S lWVkª_R 4da2[oW 4gSt. K_ 8ÂYkUWkak ]xOz^k ÿ]kRkd_ úkhD Yg2S D_mS
4gSma, Â^k2¸^k ]kFRm]Å^t gkSÂ^ 4gta S_ 8ÂYkUWkIm lD2]S KkÖS Otdam S_m
IkaSt. Y_2Sn ]kFRm D]m ÿ]kRkS 4gta S_ ]ký lD2]S UtEma D]m Otdkdm akFSt.
[kKk_YtOtSmaÖYVkª >DkI ÿDk_¸^k 8ÂYkUWk2Im ldøì D_Rkö^k g2ÖTk2Wk 5YÐ^k
8ÂYkUWkgkOm lD2]S O_dS 4gSkWk 5YÐ^k ÖYVªDk2¸^k lD2]S Vx_RkIk ldIk_ D_kdk
akFSx. Dk_R ÖYVªDk¸^k 8ÂYkUWkIm lD2]S D]m 4gÐ^kg úkhDk2Im ]kFRm ÖYVªD
dÖSoak KkÖS 4gta SgtI [kKk_YtOt]Å^t ÖYVªDk2Im g2´^k K_ KkÖS 4gta S_
5YÐ^k 8ÂYkUWkIm lD2]S D]m Otdkdm akFta. ÖYVªDk2Im g2´^k D]m 4gta S_ TxPm
KkÖS lD2]S 5Dk_Sk ^t9 eDSt.
ekgDì^Vx_R ekgWkWt O_doW lUatÐ^k IyDNm ]Å^tI Ó^dgk^ g2GNWtak 5Yak
Ó^dgk^ D_kdk akFSx.Dk_R Dkhm 8ÂYkUWk2gkOm ekgWkDPoW 4WnUkW lUat KkSt.4ek
dtbtg D]m lD2]S 5Dk_kdm akFSt. ekgDì^ D_ ÿRkamIk ldIk_ D_kdk akFSx.
TxP³^kS ekgWkIt CīxlFD Vx_R, 5^kS lW^kªS Vx_R, D_ldf^D Vx_R 6Â^kUm
ldIk_kS Gt9W 8ÂYkUWkIm lD2]S O_dkdm akFSt.
[kKk_YtOtSmaYå_lÖTSm Ó^dgk^ g2GNWtak lS¸^k 5Ko[kKo¸^k Yå_lÖTSmIk 42UkK
Gt9W UtEma 5Yam Ó^kdgkl^D Vx_Rt O_dkdm akFSkS úkhDk2¸^k F_Kk, 4Yt±k,
ŀlĶDxW, gd^m, lD2]S YkSbm, ÖYVªD g2ÖTk 6Â^kUm.
úkhDk2ImduleĶ‡t Ó^dgk^kIm gdª Dk^ª hm úkhDk2¸^k \xdSm lZ_S 4gSkS. º^k
42lS] GNDk2gkOm 8ÂYkUW Dtat KkSt Â^k úkhDkIm Wt]Dì F_K Dk^ 5ht, 8ÂYÆW,
_khRm]kW, le±R, Ó^dgk^, E_tUm gd^m ÿt_Rk 6Â^kUm GND g]KoW GtRt d Â^k2It
ldĴtfR D_Rt 5dÔ^D 4gSt. d Â^kWngk_I lD2]S O_dRt 5dÔ^D ]kWat KkSt.
’.’.lD2]SlWVkª_RYÅUSmȤȶɅȹɀȵɄɀȷɁɃȺȴȺȿȸ 
lD2]S lWlIJSm hk 8ÂYkUW 5lR gtdk ^k2Im lD2]S O_dam KkSt. lD2]S O_dSkWk Ó^dgk^k¸^k
5Ko[kKoIm Yå_lÖTSm 8ÂYkUW lD2dk gtdtak 4gRk_m ÖYVkª, aà^ úkhD, 8ÂYkUW KmdWIø,
Ó^dgk^ ldÖSk_k[k[S Im Å^t^ 6Â^kUm.GNDk2Ik ldIk_ D_kdk akFSx. ^k GNDk2Ik lD2]S munotes.in

Page 82

82विपणन व्यिस्थापन
lWlIJSm¸^k DpSm ^xKWtd_ ÿ\kd 4gSx. gdªgkVk_RS3 Ó^dgk^ g2GNWt]Å^t YnQma ÿDk_¸^k
lD2]S YÅUSm 8ÂYkUWkgkOm dkY_Ð^k KkSkS.
4) EIkªd_ 5Vkå_S lD2]S YÅUSm-8ÂYkUW EIª d_IQ lD2]S, a± Y_Skdk lD2dk ]x[Uak
YÅUS]kDª 4Y YĦS 6Â^kUm
[ [kKk_YtOtd_ 5Vkå_S lD2]S YÅUSm - ]oÐ^ lD2]S,laakd YĦSmIt lD2]S Vx_R,
\tU\kdkÂ]D lD2]S,[kKk_YtOt[_x[_I lD2]S Vx_Rg]KnSm ldf^D lD2]S Vx_R
’.’.EIkªd_5Vkå_SlD2]SYÅUSm
8ÂYkUWEIªd_IQlD2]S
hm 8ÂYkUWkIm lD2]S lWlIJSmIm gkVm gxYm YĦS 5ht. ^k lD2]S YĦSmak Yk_2Yå_D lD2]S
YĦSm 4gthm ÌhRSkS. dÖSo¸^k 8ÂYkUW Dk^kªgkOm 5atÐ^k gdª EIk«Ik >DlýSYRt ldIk_
Dtak KkSx d Â^k]Å^t Dkhm N³Dt 4Ytl±S WZk l]bldak KkSx, ^tRk_m _³D] hm dÖSo2Im 42lS]
lD2]S ÌhRoW O_ldam KkSt. 8Ukh_RkTª K_ >Ekīk 8ÂYkUWk¸^k 8ÂYkUW EIª hk ŽŽŽ ŁY^t
4gta S_ 4Ytl±S WZk Ž% VłW lD2]S O_dkd^kIt LkÐ^kg ŽŽŽ+ ŽŽ=ŽŽ
ŁY^t hm 42lS] dÖSoIm lD2]S hx^.^k YÅUSmIk 4da2[ DtÐ^kg 8ÂYkUDk2Wk ^xµ^ lD2]S
5Dk_Rm e³^ hxSt 5lR Ó^dgk^ g2GNWtak ]h°] WZk l]bldSk ^tSx.
a±Y_SkdklD2dkak\lD2]S
^k YĦSm]Å^t Fn2SdRnDìd_ ldleĶ YkSbmY^«S WZk lD2dk Y_Skdk l]bldRt ht >D Å^t^ O_ldat
KkSt, ÌhRoW ^kak aà^ lD2]S YĦSm 4gt ÌhRSkS.
]kDª4YlD2]S
^k YĦSm]Å^t 8ÂYkUWk¸^k EIkªIm >D lÖT_ _³D] lD2dk N³Dtdk_m 8ÂYkUW lD]Sm]Å^t
l]bldam KkSt.d Â^kdŁW 8ÂYkUWk2¸^k ldøìIm 42lS] lD2]S O_ldam KkSt. gdªgkVk_RS hm
lD2]S YÅUSm lD_Dxb ldøtÂ^k2]kZªS dkY_am KkSt. dÖSo E_tUm D_Á^kgkOm 5atak EIª d
4Ytl±S WZk ^k2¸^k]Å^t g]Sxa gkVÁ^k¸^k ŀĶmWt hm lD2]S YÅUSm O_ldam KkSt.
8Ukh_RkTª >Ekīk ldøtÂ^kWt Gk9D Ó^kYk_z ^k2DPoW ŽŽ ŁY^t lD]SmIm dÖSo E_tUm Dtam
S_ Â^k]Å^t Sx ldøìgkOm ^tRk_k “Ž ŁY^t EIª l]bdoW ldøìIm “Ž ŁY^t hm 42lS]
lD2]S lWlIJS D_Sx.

munotes.in

Page 83

83प्रकरण ४  वकंमत वनर्थायारण
’.’. [kKk_YtOtd_5Vkå_SlD2]SYÅUSm
]oÐ^lD2]S›
^k YĦSmS D2YWm D]m lD]Sm¸^k [UÐ^kS Ik2FÐ^k FnRd°tIm dÖSo úkhDk2Wk ldDÁ^kIk lWRª^
GtSkS. ^k]Å^t dÖSoIm lD2]S D]m Dtam KkS Wkhm S_ 8ÂYkUWkIm _IWk ^k YĦSmWt Dtam KkSt
Dì,UKkªÂ]D dÖSo D]mS D]m EIkªS S^k_ hx7a 5lR 42lS]S3 dÖSoIm lD2]S D]m OtdSk
^t7a. 8Ukh_RkTª NkNk D2YWmIm WrWx Dk_
laakdÿDk_kImlD2]SYÅUSm gÅ^k [kKk_YtOtS hm YĦS Zk_I axDlÿ^ hxS
5ht. @Wak7W ]kD¥lN2F]Å^t ^k YÅUSmIk ]xOz^k ÿ]kRkd_ dkY_ hxS 5ht. 62N_WtNIk dkY_
DłW ldldV gk6Nzg úkhDk2Wk 8YaÊV DłW Ut9W dÖSo E_tUm lD2dk ldøì D_Á^kldf^m >D
Ó^kgYmO 8YaÊV DłW lUat KkSt. ^k]Å^t YnQma ÿDk_ 5QbSkS
62lµaelaakd ^k]Å^t >D ldøtSk 5lR 4WtD E_tUmUk_ 4gSkS. ldøtSk >EkUm dÖSo
>Ekīk gk7Nd_ OtdSkS Kgt Dì ^khó lD2dk laakdUk_ º^k dtbm dÖSoak 4lVD lD2]S ^tSt Â^k
dtbtak gk6N [2U Dtam KkSt.
PI laakd - ^k]Å^t >D S_ >D ldøtSk lD2dk 4lVD E_tUmUk_ lD2dk >D E_tUmUk_ 5lR
4lVD ldøtSt 4gSkS. >DI ldøtSk 4gSx Â^kdtbm KkÖSmS KkÖS lD2]S UtRkö^k ak dÖSo
ldDam KkSt.
lWldUklaakdYÅUSm hm YĦS ekgDì^ g2ÖTk 5lR CīxlFD g2ÖTk ^k]Å^t ÿk]n´^kWt
dkY_am KkSt. lWldUk [kKk_YtOtS Kkhm_ DtÐ^k KkSkS. g2\kÓ^ Yn_dOkUk_ [2U YklDNk]Å^t
Â^k2¸^k dÖSo¸^k lWldUk [2U D_SkS d Â^k DxRkakhm UkEldÐ^k KkS WkhmS. D]mS D]m
lD2]S 5Dk_Ð^k FtatÐ^k lWldUtIk 42lS]S3 lWdPmgkOm ldIk_ Dtak KkSx.
\tU\kdkÂ]DlD2]S ^k YĦSm]Å^t 8ÂYkUWkIm ldøì D_SkWk 8ÂYkUD lD2dk ldYRW D_SkS
UxW dtFdtFÑ^k úkhDk2Wk >DkI 8ÂYkUWkgkOm dtFdtFbm lD2]S 5Dk_Sx. KtÓhk >DI dÖSo UxW
úkhDk2Wk dtFdtFÑ^k lD]Smak ldDam KkSt, Â^kdtbm Â^k lD2]S YÅUSmak \tU\kdkÂ]D lD2]S
YĦSm 4gt ÌhRSkS. ^k YÅUSmIk dkY_ hk ]ĉtUk_m^nĉ [kKk_YtOtS Dtak KkSx. Dk_R ^k
[kKk_YtOtS úkhDk2Im g2´^k KkÖS 4gSt. >DkI ldøtÂ^k2It ^k [kKk_YtOtd_ dIªÖd 4gSt.Dkhm
dtbk ÿUte dtb 5lR 8ÂYkUWkIk 5Dk_ ^kWngk_ UtEma lD2]S [Uaam KkSt. 8Ukh_RkTª
l]W_a dvN_ ^k 8ÂYkUWk¸^k lD]Sm. ^k 8ÂYkUWk¸^k lD]Sm ldldV lODkRm ldldV YÅUSmWt
5Dk_atÐ^k lUgSkS. 8Ukh_RkTª hvNtÐg, _tÐdt ÖNteW, lD_Dxb UnDkWt 6Â^kUm.
munotes.in

Page 84

84विपणन व्यिस्थापन
[kKk_YtOt[_x[_ItlD2]SVx_R
^k YĦSm]Å^t dÖSoak lD2]S 5Dk_SkWk ÖYVªDk¸^k 8ÂYkUWkIm lD2]S hm 5Vk_\oS ]kWam
KkSt.^k YÅUSmS dÖSoIm lD2]S hm ÖYVªDk¸^k 8ÂYkUWk¸^k lD]SmYt±k D]m lD2dk KkÖS Otdam
KkSt. S_ Dkhm dtbk [kKk_YtOtSma lD2]S YkSbm >dQmI 8ÂYkUWkIm lD2]S YkSbm _kEam
KkSt. 8Ukh_RkTª ESt, ÖNma, YtYgª 6Â^kUégk_´^k 8ÂYkUWk2¸^k lD]Sm. ^k YĦSmIk dkY_
DłW O_ldÐ^k KkSkS. [kKk_kSma ÖYVªDkem Ik2Fat g2[2V ÿÖTklYS D_Á^kgkOm 5lR
emS^nÅU NkbÁ^kgkOm ^k lD2]S YÅUSmIk dkY_ Dtak KkSx.
g]KnSéd_5Vkå_SlD2]SYĦS-
^k YÅUSmWngk_ 8ÂYkUWkak lD2]S 5Dk_S 4gSkWk ldYRW D_Sk lD2dk 8ÂYkUD úkhDk2Ik
8ÂYkUWk¸^k lD]Sm ldf^D g]KnSm ldIk_kS GtSkS. Kklh_kS ldøìdkQ, dÖSoIk UKkª, gkVWt
ldS_R ]kFª 6Â^kUm GNDk2Ik úkhDk¸^k g]KnSéd_ Yå_Rk] hxS 4gSx. Ó^dgk^ g2GNWt¸^k
lD2]S Vx_Rldf^D úkhDkIm gDk_kÂ]D g]KoS 4gta S_ úkhD 8ÂYkUWkgkOm KkUk Im
lD2]S īkd^kg S^k_ 4gSkS. 8Ukh_RkTª úkhD, gxWm ^k D2YWmIt ÿxP³Nzg E_tUm D_SkWk
KkUk lD2]S īkd^kg S^k_ 4gSkS. Dk_R Â^k 8ÂYkUWkIk UKkª lNDk9YRk hk 6S_ D]m
lD]Sm¸^k 8ÂYkUWkYt±k 4lVD Ik2Fak 5ht. hm úkhDkIm g]KoS 5ht.º^kdtbm [kKk_YtOtS
8ÂYkUWkIk 5lR D2YWm Ik WkdaylDD Ik2Fak 4gSx Â^k dtbm ^k lD2]S YÅUSmIk dkY_ Dtak
KkSx.
’.“.lD2]SlWVkª_RkImÿlø^kȪɅȶɁɄȺȿɁɃȺȴȺȿȸ 
º^kdtbm D2YWm WdmW 8ÂYkUW ldDlgS D_St, Â^k dtbm ÿT] lD2]S O_dam KkSt.SgtI º^kdtbm
ÿIlaS 8ÂYkUW WdmW ldS_R ]kFkªĬk_t [kKk_kS 5Rat KkSt lD2dk WdmW \yFxlaD ±týkS
8ÂYkUWkIt ldS_R D_Á^kIk D2YWm lWRª^ GtSt Â^k dtbmUtEma lD2]S Vx_RkIk ldIk_ Dtak
KkSx.º^kdtbm WdmW 8ÂYkUWkgkOm lD2]S O_dkd^kIt 4gSt Â^kdtbm ldYRW DÂ^kªak
[kKk_kSma ÖYVkª úkhDk2Im ]kFRm, EIª, Ó^dgk^ g2GNWt It 8lĥĶ 5lR ldYRW PkdYtI
6Â^kUéIk ldIk_ D_kdk akFSx. 8ÂYkUWkgkOm lD2]S O_dS 4gSkWk gdªgkVk_RS3 YnQma
NÈÈ^kIk ldIk_ Dtak KkSx.
’.“.lD2]SlWVkª_Rÿlø^k
lD2]SlWlIJSmIm8lĥĶtlWdPRt›munotes.in

Page 85

85प्रकरण ४  वकंमत वनर्थायारण
D2YWmak gdªÿT] 5YÐ^k 8ÂYkUWkIm [kKk_kSma Wt]Dì lÖTSm Dk^ 5ht 5lR Wt]Dt DxRSt
ÖTkW hdt 5ht ^kIk ldIk_ D_kdk akFSx.>DUk Dk g2ÖTtIm 8lĥĶt ÖYĶ Lkam Dì lD2]S O_ldRt
gxYt KkSt. Ó^dgk^ g2GNWtIm 8lĥĶt ]oaS3 YkI ÿDk_Im 4gSkS Ó^dgk^ g2GNWtIt 4lÖSÂd
lNDldRt, KkÖSmS KkÖS WZk l]bldRt, KkÖSmS KkÖS [kKk_lhÖgk l]bldRt, KkÖSmS KkÖS
]akhm EkÁ^kIt Vx_R 5lR 8ÂYkUW UKkªIt WtSpÂd ÿkĮ D_Rt.
]kFRmO_ldRt›
ÿÂ^tD lD2]S hm dtFÑ^k ÿDk_¸^k ]kFRmI Im YkSbm O_ldSt. Ó^dgk^k¸^k ldYRW 8lĥĶk2d_
Yå_Rk] D_St. lD2]S 5lR ]kFRmSma g2[2V ]kFRm dø O_ldSx. KgKem lD2]S dkQS KkSt
SgSem 8ÂYkUWkIm ]kFRm D]m hxSt. ]kFRm døk It ]xK]kY D_SkWk YnQma GNDk2Ik ldIk_
Dtak KkSx. SgtI [kKk_YtOtIt gd¥±R, lD2]S ÿ^xF, gk2l´^Dì^ ldĴtfR 6Â^kUm GND
ldIk_kS GtSat KkSkS.
EIkªIk42UkKGtRt / lÖT_5lR4lÖT_EIª›
D2YWmWt 8ÂYkUWkgkOm lDSm lÖT_ 5lR 4lÖT_ EIª Dtatak 5ht Sx \łW lWGkak YklhKt,
4gk ldIk_ Dtak KkSx 8ÂYkUWkIt dkQSt ÿ]kR g_kg_m EIª D]m D_SkS ÌhRoWI 8ÂYkUWk¸^k
YkSbmd_ EIkªIk 42UkK GtSak YklhKt.
ÿÂ^tD[kKk_YtOtSdtFdtFbkEIª›
Ó^dgk^ g2GNWtak EIkªIt ldĴtfR D_kdt akFSt. a± EIª WdmW 8ÂYkUWkgkOm lD2]S O_dSkWk
Â^kIm Dk^ª a±kS GtSam KkSkS SgtI WÉ^kIk 42UkK UtEma GtSak KkSx.
ÖYVªDk¸^k 8ÂYkUW EIª lD2]S 5lR 6S_ @ZgªIk ldIk_ D_Rt - [kKk_YtOtSma ÖYVªD hk
lD2]S Vx_R O_dS 4gSkWk ldIk_kS ¶^kdk akFRk_k ]hßdkIk GND 4gSx. Dk_R dÖSo2Im
]kFRm ^kd_ ÖYVªDk¸^k lD]SmIk UtEma Yå_Rk] hxSx. ÌhRoWI ÖYVªDkIt lD2]S ldf^D Vx_R
Dk^ 5ht úkhDk2Wk DxRÂ^k ÿDk_¸^k @Zgª ÖYVªDkDPoW lUÐ^k KkS 5htS ^kIk 42UkK
¶^kdk akFSx.
lD2]SYĦSImlWdPD_Rt›
8ÂYkUWkak ^xµ^ lD2]S O_dS 4gSkWk ldldV YĦSéIk 4Ë^kg D_kdk akFSx. Dk_R 8ÂYkUW
lD2]S lWlIJS D_Á^k¸^k ldldV YĦSm 4gSkS. 8Ukh_RkTª ]oÐ^, lD2]S, laakdkĬk_t lD2]S,
8ÂYkUW EIª d_IQ lD2]S 6Â^kUm.
munotes.in

Page 86

86विपणन व्यिस्थापन
42lS]lD2]SYĦSlWdPRt›
ldldV lD2]S YĦSéIk 4Ë^kg 5lR ldĴtfR DłW Â^kSoW >D 42lS] YÅUSm Ó^dgk^k¸^k
8ÂYkUWkgkOm lWdPam KkSt. Â^k YĦSmIk dkY_ DłW 8ÂYkUWkak lD2]S O_dSkWk g2ÖTt¸^k
6S_ GNDk2Ikhm ldIk_ D_kdk akFSx. 8Ukh_RkTª ldYRWk¸^k 6S_ Dk^kªd_ lD]SmIk hxRk_k
Yå_Rk], D2YWmIt lD2]S Vx_R, Ó^dgk^ g2GNWtIk Zk^Uk 5lR KxEm] 6Â^kUm.
’”gk_k2eȪɆȾȾȲɃɊ
lD2]S lWVkª_R hk ldYRW l]®RkSma ]hßdkIt Dk^ª 5h. lD2]S lWVkª_R D_S 4gSkWk
Ó^dgk^ g2GNW, úkhD, g]kK5lRg_ Dk_ ^k gdk«Ik ldIk_DłW lWRª^ ¶^kdt akFSkS.
lD2]S lWVkª_R >D [ylĦD Dk^ª 5ht. lD2]S lWVkª_Rk It ]hßd Dtdb Ó^dgk^kYn_St gml]S
WgSt S_ g]kKkgkOm St 8Y^nĉ O_St. lD2]S lWVkª_R DpSm ^xKWk ^k]Å^t EIª [kKk_YtO
Ó^dgk^ g2GNWtIt Vx_R ^k FxĶéIk g]kdte DłW lW^xKW Dtat KkSt.
’•ÖdkÅ^k^ȜɉȶɃȴȺɄȶ
Ekama Y^kª^kSoW ^xµ^ Y^kª^ lWdPoW dk³^ YnÆhk lahk
 .... ^k YĦSmS gnŁdkSmak dÖSoIm lD2]S EoY KkÖS Otdam KkSt d W2S_ D]m Dtam KkSt
4) gm]k2S lD2]S [) Wk WZk Wk SxNk D) Zk^Ukl]bldRt P) ]ĉtUk_m
. KtÓhk 8ÂYkUD >DI 8ÂYkUW UxW lD2dk KkÖS lD]Smak ldDSx Â^kg..... ÌhRSkS
4) ÿlSķtd_ 5Vkå_S lD2]S [)[2U lWldUk YĦS D) ]a7 lD2]S/ Zk^īkIm lD2]S P Unht_m YĦS
‘. 8ÂYkUWkIm lD2]S Dk^ 4gkdm ^kg2U\kªSgd¥±R DłW lD2]S O_dam KkSt Â^kg....
ÌhRSkS
4)KW ]kÆ^ lD2]S [) [2U lWldUk lD2]S D) \kd D]m D_Sk ^t7a 4em YĦS P) Unht_m
YĦS
’ ..... ht 8ÂYkUWkIt ldlW]^ ]oÐ^ 5ht
48ÂYkUW[ÖTkW D) lD2]S P) dpĦm
“ .....hkldYRWl]®kIk>D GND 5ht munotes.in

Page 87

87प्रकरण ४  वकंमत वनर्थायारण
4) UKkª [) [xVdk³^ D) dpĦm P) dkhSoD
(. D. P‘. 4 ’. D“. D
Ekama ldVkWt IoD Dì [_x[_ St gk2Fk 
. lD2]S Vx_R hk ldYRWkIk \kF O_S Wkhm
. 8Vk_md_ ldøì hÈÂ^kWt Yt]¤N goN ht lD2]S l]®kem g2[2lVS GND 5htS
‘. úkhDk2Im ]kFRm ÖYVkª EIª GND a±kS Gt9W dÖSo2Im lD2]S O_ldam KkSt
’. lD2]S ÌhRKt dÖSoIt ldlW]^ ]oÐ^ hx^
“. Zk^Utem_ lD2]S Vx_RkS dÖSo¸^k ÿdtekdtbm dÖSoIm lD2]S 4lSe^ D]m Otdam KkSt
(. IoD . [_x[_‘.[_x[_’.[_x[_“.IoD)
NmYklahk - 
lD2]S lWVkª_Rkd_ Yå_Rk] D_Rk_t 42SFªS GND
lD2]S lWVkª_Rkd_ Yå_Rk] D_Rk_m [lhFªS GND
4lSe^ D]m lD2]SOtdRt (penetration pricing)
Zk^Uk 8OldÁ^kIt lD2]S Vx_R (Skimming pricing)
[kKk_YtOtd_ 5Vkå_S lD2]S YÅUSm
Ekama ÿijk2Im gldÖS_ 8°_t lahk - 
. lD2]S lWVkª_R ÌhRKt Dk^ lD2]S lWVkª_RkIt 8lĥĶt gk2Fk
. lD2]S lWVkª_Rkd_ Yå_Rk] D_Rk_t ldldV GND gldÖS_ ÖYĶ D_k
‘. lD2]S lWVkª_RkIt ldYRW ±týkSma ]hßd ^kd_ IIkª D_k
’. lD2]S lWVkª_RkIk ldldV DpSm ^xKWk2Im IIkª D_k
“. Zk^Uk 8OldRt(Skimming) 5lRle_Dkd lD2]S(Penetrati on) ^kSmaZ_DÖYĶ
D_k
ٟ ٟ ٟ ٟ ٟ ٟ munotes.in